نمک تحریم بر زخم ترکیه

سرنگونی جنگنده روسیه توسط ترکیه، به یکباره تغییری چشمگیر در روابط دو کشور به‌وجود آورد. مقامات کاخ کرملین تصمیمات اقتصادی سفت و سختی را در برابر ترکیه اتخاذ کرده و ترکیه هم از این حرکت خود عذر خواهی نکرده است. نخست‌وزیر روسیه به مقامات دولتی ۲ روز مهلت داد تا لیستی از مواردی که می‌توانند اقتصاد و سرمایه‌گذاری در ترکیه را محدود کنند، تهیه کنند. این محدودیت‌ها شامل قرارداد چندمیلیون دلاری ساخت خط لوله گازی به ترکیه بود.

حتی قبل از هرگونه برنامه رسمی برای تحریم‌های اقتصادی از سوی روسیه، این کشور ید طولایی در قطع روابط اقتصادی خود با کشورهای دیگر دارد. صد‌ها کامیون باری حامل میوه و سبزی و سایر کالا‌ها که از ترکیه به روسیه می‌رفتند در مرز گرجستان متوقف شدند. مقامات دولتی اعلام کردند برنامه ویژه‌ای که برای تبادل فرهنگی بین این دو کشور در سال ۲۰۱۶ برنامه‌ریزی شده بود لغو خواهد شد. اما بزرگ‌ترین سوال ممکن اقتصادی، در خصوص پروژه‌های انرژی است که شامل خط لوله گازی در امتداد دریای سیاه و ساخت اولین نیروگاه انرژی هسته‌ای هستند. الکسی اولوکایوف، وزیر توسعه اقتصادی روسیه در این خصوص گفت که پروژه‌های خط لوله گازی و تاسیس پایگاه انرژی هسته‌ای می‌تواند به لیست تحریم‌ها اضافه شود. انتظار می‌رفت که شرکت گازپروم ۱۰ میلیارد دلار در پروژه خط لوله گازی در ترکیه سرمایه‌گذاری کند.

همچنین دولت روسیه به آژانس‌های مسافرتی این کشور هشدار داده که از فروش تورهای مسافرتی به ترکیه پرهیز کنندو این در حالی است که ترکیه مقصدی بسیار محبوب نزد افراد طبقه متوسط روسیه است. تحریم‌ها به هر دو کشور آسیب می‌زند حتی اگر سطح تجارت بین دوکشور در سال گذشته نیز پایین بوده باشد. روسیه یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان به ترکیه بود و براساس آمار شرکت «رنسانس کپیتال»، در سال ۲۰۱۴ حدود ۲۵ میلیارد دلار یا ۱۰ درصد کل واردات ترکیه را تامین می‌کرد که بیشتر آن گاز طبیعی بود. از سوی دیگر، ترکیه ۶ میلیارد دلار کالا به روسیه در سال ۲۰۱۴ صادر کرده است که ۴ درصد کل صادرات ترکیه را تشکیل می‌دهد و براساس آمار، در سال ۲۰۱۴، ۴/ ۵ میلیون روسی به ترکیه سفر کرده‌اند. اما روسیه همواره از ماشین حساب برای تصمیمات تحریمی خود استفاده نمی‌کند. در سال ۲۰۱۴ وقتی که غرب تحریم‌های اقتصادی را برای روسیه درخصوص کریمه وضع کرد، کرملین آن را با منع صادرات محصولات غذایی به غرب پاسخ داد که منجر به بالا رفتن قیمت خوراکی‌ها شد. برخی کارشناسان اقتصادی تحریم‌های روسیه را مسخره می‌دانند.

همچنین اقتصاد ترکیه، به‌رغم این ظاهر پررونق، دچار کسادی است زیرا صادرات به چین و خاورمیانه کاهش یافته است. یلماز بیوک ارشان، شهردار «اسکی‏شهر» در ترکیه، می‌گوید: «میزان بیکاری در اینجا از قبل هم بالا بود و اکنون رشد اقتصادی ما نیز کاهش یافته است.» روسیه پس از آلمان یکی از بزرگ‌ترین بازارهای کالاهای صادراتی ترکیه است.«اسکی‏شهر» یک کارخانه بزرگ تولید قند دارد و از چغندر قند مزارع مجاور به‌عنوان ماده خام برای تولید قند استفاده می‌کند. بنا بر اعلام اتاق بازرگانی «اسکی‏شهر»، این شهر حدود ۳۰ میلیون دلار در سال شیرینی و کیک و مواد غذایی دیگر به روسیه صادر می‌کند. ترکیه صادرات مواد غذایی به روسیه را در ماه‌های اخیر افزایش داده است، زیرا تنش‌های سیاسی میان روسیه و غرب به کاهش واردات مواد غذایی از کشورهای اتحادیه اروپا به روسیه منجر شده است.

از سوی دیگر، روسیه همچنین تا سال پیش یکی از بزرگ‌ترین منابع گردشگری ترکیه بود، تا اینکه به‌دلیل سقوط ارزش روبل و تحریم‌های غرب علیه روسیه بر سر حمایت مسکو از شورشیان جدایی‌طلب اوکراین، به تدریج از تعداد گردشگران روس که استطاعت سفر به ترکیه را داشتند، کاسته شد. این کاهش در تعداد گردشگران روس حتی پیش از ماجرای سرنگونی هواپیمای جنگی روسیه، موجب نگرانی اقتصاددانان ترکیه شده بود. ارینچ یلدان، رئیس دانشکده اقتصاد در دانشگاه بیلکنت در نزدیکی آنکارا می‌گوید:«کسری تجاری از کنترل خارج شده است و صادرات به اندازه‌ای نیست که با واردات برابری کند، بنابراین درآمدهای حاصل از صنعت گردشگری یک عامل اصلی در ترازنامه است.» اما چنگیز کامل فیرات، معاون مدیرکل امور اقتصادی در وزارت امور خارجه ترکیه معتقد است: «اقتصاد این کشور از آنچه ممکن است در ظاهر دیده شود، وضع بهتری دارد.»

فیرات گفت تصمیم روسیه، مثلا برای منع سفر گردشگران در آغاز یک فصل آرام از سفر به ترکیه اتخاذ شده است. ترکیه عمدتا از مقصدهای سفرهای گردشی تابستانی است و تا ماه ژوئن سال آینده نباید شاهد حضور گسترده گردشگران باشیم. وی افزود: «تا آن موقع هم تنش‌ها احتمالا کاهش خواهد یافت.» اما صادرات اصلی روسیه به ترکیه گاز طبیعی است که ۷۰ درصد از نیاز ترکیه را تامین می‌کند و روسیه نیز تلاش نکرده است این مقدار را کاهش دهد زیرا در زمان تحریم‌های غرب، درآمدهای حاصل از صدور گاز برای روسیه بسیار ارزشمند است. یلدان می‌گوید: «مهم‌تر از ارزش دلاری تحریم‌های تجاری، این موضوع خواهد بود که آیا مناقشه با روسیه بر اطمینان بین‌المللی که ترکیه برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی کافی به‌منظور جبران کسری‌های تجاری مزمن خود به آنها نیازمند است، تاثیر خواهد گذاشت یا خیر.»

مشکلات اقتصادی در ترکیه برای غرب ایجاد نگرانی کرده است. اتحادیه اروپا و آمریکا خواستار کمک هرچه بیشتر ترکیه برای بستن راه رفت و آمد اروپایی‌هایی بوده‌اند که از خاک این کشور برای سفر به مناطق تحت کنترل داعش در سوریه و عراق استفاده می‌کنند. مشکلات اقتصادی اسکی شهر و نیز کل کشور ترکیه، فراتر از مشکل مهاجران یا اختلال در صنعت گردشگری است. بسیاری از بازارهای نوظهور با کسادی تجارت جهانی با مشکلاتی مواجه شده‌اند که ترکیه نیز جزو آنها است.

ترکیه از دیرباز به صدور کالاهای کارخانه‌ای به اروپا و خاورمیانه وابسته بوده است، یعنی دو منطقه‌ای که تقاضا در آنها اکنون کاهش یافته است. این اتفاق تا حدودی ناشی از مسائل ژئوپلیتیک و تا حدودی ناشی از این است که صنایع چین به سبب مازاد در داخل به صدور کالا با قیمت‌های پایین به بازارهای سنتی ترکیه در خاورمیانه، اروپا و آفریقا روی آورده‌اند. جنگ در سوریه و عراق نیز علاوه‌بر فرستادن بیش از دو میلیون آواره به ترکیه، تقاضا برای کالاهای کارخانه‌ای ترکیه در این کشور را کاهش داده است.

عراق پس از آلمان به‌طور سنتی دومین بازار بزرگ کالاهای صادراتی ترکیه بوده است، اما چند سال جنگ موجب کاهش صادرات شده است. سوریه، دیگر بازار بزرگ ترکیه، دستخوش جنگ داخلی است و انتقال کالا با کامیون به این کشور و عراق و از آنجا به بازارهای سنتی ترکیه در منطقه خلیج‌فارس پرمخاطره و خطرناک شده است. مسیر دور زدن عراق و سوریه که از ایران عبور می‌کند بسیار طولانی‌تر و پرهزینه‌تر است و ایران عوارض سنگینی روی کامیون‌های ترکیه وضع کرده است که ظاهرا علتش این است که آنها می‌توانند هنگام عبور از ایران از سوخت دیزل یارانه‌ای ایران استفاده کنند کاهش صادرات به کاهش رشد اقتصادی ترکیه انجامیده است و این اتفاق حتی قبل از آن افتاد که نیروی هوایی این کشور یک هواپیمای جنگی روسیه را در نزدیکی مرز ترکیه-سوریه سرنگون کرد.

نیل مک فراکوهر

تحلیلگر نیویورک تایمز