عدم تعادل در عرضه و تقاضا
امیر حسین رقیمی
مدیر دفتر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور
مهم‌ترین مشکلات صنعت آب و فاضلاب چیست؟ تامین آب پایدار کلان‌شهرها چطور امکان‌پذیر است؟ چه راهکارهایی وجود دارد که میزان عرضه و تقاضای آب به‌صورت متعادل جریان پیدا کند؟ در این یادداشت به این سوالات پاسخ داده می‌شود.

کاهش منابع آب زیرزمینی
وضعیت آبخوان‌های کلان‌شهرها در سال‌های اخیر افت قابل ملاحظه سطح آب را نشان می‌دهد که نشانگر عدم توازن بین تغذیه و برداشت از این منابع است. همچنین در خشکسالی سال‌های اخیر به علت کاهش منابع آب‌های سطحی، برداشت از این منابع برای شرب افزایش یافته است. پیش‌بینی می‌شود در صورت ادامه این روند عملا این منبع آب نیز برای شرب کلان‌شهرها غیرقابل برنامه‌ریزی و استفاده شود. در سال‌های اخیر برخی اقدامات شامل موارد بر شمرده شده در زیر، بر مشکلات صنعت آب و فاضلاب افزوده است:

- استفاده از شبکه آب شرب برای آبیاری فضای سبز.
- به‌کارگیری الگوی کشت نامناسب فضای سبز شهرداری کلان‌شهرها که با عنایت به منابع آب محدود و بعضا ناکافی در بسیاری از مواضع از چمن و گیاهان و درختان با نیاز آبی بالا استفاده شده است.
- بتن‌ریزی گسترده در کف مسیل‌های طبیعی کلان‌شهرها که عملا مانع نفوذ آب حتی در زمان‌های محدود سیلاب و بارندگی می‌شود.

عامل دیگر تهدید منابع آب‌های زیرزمینی استفاده از این منابع برای کشاورزی است که در واقع بیشترین میزان برداشت نیز مربوط به این بخش است. با توجه به اجرای الگوی کشت نامناسب و راندمان پایین آبیاری در بخش کشاورزی در عمل سهم عمده‌ای از آب در این بخش به هدر می‌رود بنابراین لازم است سایر دستگاه‌های ذی‌ربط (از جمله وزارت جهادکشاورزی به عنوان متولی اصلی) با اعمال برنامه‌ریزی جامع نسبت به اصلاح این موضوع اقدام کند که البته برنامه‌های جامعی در این حوزه در دستور کار این وزارتخانه قرار داشته که به ویژه در برنامه ششم توسعه، برنامه‌های عملیاتی نوینی برای افزایش راندمان و بهره‌وری استفاده از منابع آب در دستور کار قرار دارد.

کاهش منابع آب سطحی
منابع آب سطحی با توجه به تغییر اقلیم کاهش چشمگیری داشته است. در کل کشور، میانگین بارش هفت سال اخیر نسبت به میانگین بلندمدت ۱۷ درصد کاهش را نشان می‌دهد.


نکته مهم اینکه در مطالعات برنامه‌ریزی استفاده از منابع آب سدها این ذخایر به گونه‌ای برنامه‌ریزی می‌شوند که بتوانند در ترسالی و خشکسالی مورد استفاده بوده و کاهشی در میزان آن رخ ندهد. البته نهایتا اضطرار در تامین آب منجر به افزایش روند برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی خواهد شد. تجارب سالیان اخیر نشان می‌دهد برنامه‌ریزی تامین آب از منابع آب سطحی (سدها) به دلیل تغییرات اقلیمی آب و هوا یا سایر عوامل (خصوصا در سال‌های خشک)، با مشکلات عمده‌ای روبه‌رو بوده و به نظر می‌رسد تکیه صرف به اعداد و ارقام تخصیص‌ها دیگر پاسخگوی تامین آب پایدار نخواهد بود و نیاز به بازنگری جدی در برنامه‌ریزی آب تخصیصی از سدها (برای نمونه کاهش سهم کشاورزی)، تخصیص و انتقال آب از سایر حوضه‌ها یا سایر امکانات مربوط به توسعه و ظرفیت‌سازی تاسیسات تامین آب (آب‌شیرین‌کن، نظام دو شبکه‌ای و...) به همراه مطالعات جدید ذی‌ربط است.

فرسوده شدن زیرساخت‌های انتقال و توزیع آب
سالانه به منظور نگهداری، بازسازی و روزآمد کردن تاسیسات آبرسانی و به ویژه ایستگاه‌های پمپاژ و تصفیه‌خانه‌های آب، حداقل ۳ درصد مبلغ سرمایه‌گذاری اولیه اعتبارات مورد نیاز بوده و در خطوط آبرسانی نیز این هزینه ۱ تا ۵/۱ درصد برآورد می‌شود. با وضعیت فعلی تعرفه‌ها و عدم پیش‌بینی ردیف‌های اعتباری خاص، به تدریج شاهد فرسوده شدن زیرساخت‌های انتقال و توزیع آب هستیم.

افزایش تقاضای آب کلان‌شهرها به دلایل زیر:
در هفت سال اخیر تقاضای آب شهری در کل کشور 17 درصد رشد داشته است.


در این زمینه مهم‌ترین عوامل افزایش نیاز و تقاضای آب شهری به شرح زیر است:
۱- رشد جمعیت
2- رشد اقتصادی
۳- بالاتر رفتن سطح رفاه جامعه
4- پایین بودن قیمت‌های آب
۵- اجرای طرح‌های مسکن مهر
6- توسعه مراکز جمعیتی شهر‌های جدید اطراف کلان‌شهرها
۷- افزایش حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرها
8- عدم تکمیل طرح‌های آبرسانی به روستاها به منظور ایجاد پایداری در اسکان جمعیت روستایی کشور و عدم مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها و به ویژه کلان‌شهرها.

اجرای شبکه فاضلاب شهری
با اجرای طرح جامع فاضلاب کلان‌شهرها (که اجرای آن از ضروریات زیست محیطی و نیز تضمین‌کننده حفاظت کیفی منابع آب استراتژیک زیرزمینی است) تغذیه منابع آب زیرزمینی از طریق نفوذ مستقیم فاضلاب‌های شهری منتفی خواهد شد. بنابراین بدون شک ضروری است در برنامه‌ریزی برای استفاده از پساب‌های تصفیه شده تصفیه‌خانه‌های فاضلاب کلان‌شهرها همان‌طور که در اهداف اولیه و مصوب طرح جامع فاضلاب کلان‌شهرها پیش‌بینی شده است، بخشی از پساب با انتقال به رقوم‌های ارتفاعی بالاتر و در بستر مسیل‌های طبیعی و رودخانه‌‌ها ساری شده است تا بخشی از تغذیه آبخوان مجددا انجام پذیرد.

اخیرا محدودیت‌های منابع مالی برای پیشبرد اجرای طرح‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب سبب شده تا فرصت‌های استفاده از سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در قالب طرح‌های مشارکت و واگذاری پساب مورد توجه و اقدام قرار گیرد. این موضوع ضمن آنکه رویکرد جدیدی در رفع تنگناهای اقتصادی و کاربری پساب ایجاد می‌کند، می‌تواند در صورت اجرایی نشدن همزمان و موثر طرح‌های بازچرخانی و تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها و همچنین عدم تخصیص مناسب برای جبران بخشی از کسری مخازن آب زیرزمینی خود به عامل تهدیدکننده پایداری منابع آب زیرزمینی تبدیل شود.

بنابراین پیشنهاد می‌شود در صورت تحقق و اجرای طرح‌های مشارکت بخش خصوصی و قراردادهای واگذاری پساب، الزام و تعهد به تخصیص و اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی به‌طور جدی در دستور کار قرار گرفته و مورد اقدام قرار گیرد.

پیشنهادها و راهکارهای اصلی
- پیشنهاد می‌شود موضوع تدوین قوانین و ضوابط حمایتی مربوط به الزام سرمایه‌گذاری شهرداری‌ها برای استفاده از پساب‌ها یا در اختیار قرار گرفتن چاه‌های مستهلک شرکت آبفا (به لحاظ کیفی) به منظور عدم دسترسی و استفاده مستقیم آن سازمان از منابع آب زیرزمینی مورد توجه قرار گرفته و در دستور کار قرار گیرد.
- اجرای طرح‌های جمع‌آوری و دفع بهداشتی فاضلاب کلان‌شهرها هم به لحاظ مسائل کیفی آب و نیز لزوم بازچرخــــانی پساب‌ها (تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی، مصارف فضای سبز، کشاورزی، صنعت و...) با عنایت به موارد برشمرده بیش از پیش ضروری است.
- با توجه به مسائل و موارد مرتبط با اقتصاد صنعت آب و فاضلاب و نیز برآوردها و پیش‌بینی‌های مربوط به هزینه‌های اجرایی طرح‌ها، سقف اعتبارات تخصیصی فعلی تکافوی نیازهای مالی طرح‌ها را برای اجرا و بهره‌برداری به موقع نخواهد داشت.
- تصمیم‌گیری درخصوص بهره‌گیری از روش‌های مدیریت مصرف، اصلاح و نوسازی شبکه یا ضوابط جدید ساخت و سازها یا ترکیبی از آنها با توجه به هزینه اقتصادی و بازدهی هر روش توسط مدیریت شرکت آب و فاضلاب کلان‌شهرها انجام خواهد شد. اما در نهایت برآیند اعمال این روش‌ها و سیاست‌ها باید منجر به کاهش سرانه تامین آب شود.
- کاهش تلفات در فرآیند تصفیه آب با بهره‌برداری از تصفیه خانه‌ها در حد ظرفیت اسمی آنها
- طراحی تصفیه‌خانه‌های جدید با روش‌های نوین و تکنولوژی روز جهت کمینه‌سازی درصد پرت آب (تصفیه‌خانه)
- بازنگری، اصلاح و به‌روزرسانی تصفیه‌خانه‌های موجود و قدیمی جهت بررسی امکان کاهش میزان پرت آب تصفیه‌خانه
- جداسازی و تفکیک شبکه آبرسانی و شبکه توزیع در برخی مناطق جهت امکان کنترل دقیق شبکه آبرسانی
- مطالعه، شناسایی و در نهایت تعویض خطوط لوله آبرسانی فرسوده و قدیمی
- مطالعه، کنترل و نشت‌یابی و در نهایت اصلاح خطوط لوله آبرسانی
- مطالعه شبکه‌های توزیع، شناسایی خطوط لوله فرسوده و قدیمی و در نهایت برنامه‌ریزی برای تعویض این لوله‌ها
-‌ مطالعه و اصلاح شبکه‌های توزیع با رویکرد مدیریت فشار در شبکه جهت کنترل نشت شبکه
- شناسایی انشعابات غیر مجاز از شبکه‌های آبرسانی و شبکه‌های توزیع آب و مدیریت آنها
- شناسایی، به‌روزرسانی و تعویض کنتورهای آب فرسوده قدیمی و معیوب با کنتورهای آب جدید و دیجیتال و قابل کنترل از راه دور
- اعمال ضوابط جدید برای ساخت‌و‌سازهای جدید از جمله:
- واگذاری نظارت و طراحی شبکه‌های داخلی آب و فاضلاب به سازمان نظام مهندسی برای ساخت‌وسازهای جدید
- استفاده از شیرآلات نوین هوشمند اتوماتیک
- تفکیک لوله‌کشی آب داخل ساختمان برای فلاش تانک‌ها و سایر مصارف شرب و بهداشتی
- تصفیه مقدماتی و استفاده مجدد از فاضلاب برای مصرف فلاش تانک‌ها
- تغییر سیستم سرمایش از کولر آبی به سیستم‌های کولرهای گازی
- اعمال مشوق‌های اقتصادی و یارانه‌ای برای اصلاح لوله‌کشی، شیرآلات داخلی و سیستم‌های سرمایشی ساختمان‌های موجود و قدیمی
- فرهنگ‌سازی و بهره‌گیری از پتانسیل‌های اعتقادی و مذهبی برای ترغیب مردم به صرفه‌جویی و استفاده بهینه از آب
- قطع انشعابات فضاهای سبز عمومی شهر از شبکه آب شرب شهری و جایگزینی آن با پساب تصفیه شده فاضلاب
- شناسایی و قطع موقت یا دائم انشعاب مشترکان پرمصرف
- افزایش مرحله‌ای قیمت آب‌ تا رسیدن به بهای واقعی آب
- تهیه و ابلاغ قوانین بالا دستی برای واگذاری موقت انشعابات به مناطق حاشیه کلان‌شهرها.