علی اصغر قانع

معاون برنامه ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور

در بازی زندگی، مادر طبیعت تاکنون شکستی را تجربه نکرده است. مادر طبیعت شوخ طبع و گاهی خشن است. فرزندان هیچ‌گونه کنترلی روی شوخ طبعی و خشونت این مادر مهربان ندارند. انسان‌ها تنها روی شبکه‌هایی که خون مادر طبیعت -آب- را به جاهای مورد نیاز انتقال می‌دهند، کنترل دارند. پزشکان معتقدند یک فرد حداکثر می‌تواند سه روز بدون آب زنده بماند. هم‌اکنون که منابع آبی دنیا به بیماری کم خونی دچار شده است، اقتصاد جهانی برای چه مدت می‌تواند به حیات خود ادامه بدهد؟

بسیاری از مناطق به طور تدریجی با رودها و برکه‌هایی سیاه و تیره پوشیده شده است و در مناطقی هم رودها، دریاچه‌ها و چشمه‌های پرآب، شفاف و درخشان ناپدید شده‌اند. گل‌های سرخ در آتش، دود و گرد و غبار پرپر شدند و دهکده‌های رویایی، محل سکونت ارواح شده اند. پزشکان اگر علامت‌های کم خونی این مادر را تشخیص نداده و زود درمان نکنند، به زودی شاهد مرگ این مادر مهربان خواهیم بود و آخرین ناحیه زمین نیز همچون یک قابلمه بزرگ مسطح می‌شود و همه چیز در آن به صورت حباب و بخار درخواهد آمد.

(P arker, LEE , ۲۰۱۴) . مدیریت اقتصادی منابع آب یکی از چالش‌هایی است که بشر به ویژه در سده‌های اخیر به میزان زیادی با آن روبه‌رو بوده است. تا قبل از آغاز قرن بیستم و به دلیل وفور منابع آب نسبت به تقاضا و عدم فشار جمعیتی و سایر انواع تقاضاهای آب روی منابع آبی منجر به پذیرش این ایده شد که آب از دیدگاه عامه مردم و همچنین اقتصاددان‌ها به عنوان یک کالای کم ارزش و رایگان شناخته شود. مرحله‌ای که به نظر می‌رسد تقریبا در تمامی نقاط جهان عمر آن به پایان رسیده و در هیچ کشوری (حتی با منابع عظیم آبی) و به قول ضرب المثل اقتصادی ناهار و آب رایگان دیگر وجود نخواهد داشت.

در دوره دوم به دلیل رشد سریع جمعیت،توسعه اقتصادی و بالا رفتن سطح استانداردهای زندگی و ... استفاده از منابع آبی در کانون توجهات قرار گرفت و برای پاسخگویی تمامی انواع تقاضاهای آب، مصرف آب به طور بی‌سابقه‌ای افزایش یافت. بنابراین مدیران و سیاست‌گذاران حوزه آب مجبور شدند که تفکراتشان در چارچوب کمیابی آب شکل بگیرد.در این دوره بود که آب به عنوان یک کالای اقتصادی شناخته شد. اقتصاد آب به چگونگی تولید وتوزیع و مصرف بهینه آب می‌پردازد. وقتی آب به عنوان یک کالا جنبه اقتصادی به خودمی گیرد که به لحاظ منابع، کمیاب و به راحتی و بدون هزینه دردسترس قرارنگرفته باشد و تولید و توزیع آن نیز با ارزش افزوده همراه است. با توجه به نقش بی بدیل آب در سلامت انسان‌ها،حفظ محیط زیست و رشد فراگیر، در کنفرانس جهانی ریودوژانیرو (اجلاس زمین) در سال ۱۹۹۲ بر اصول اساسی مدیریت اقتصادی آب تاکید زیادی شد.

هم‌اکنون که در بسیاری از مناطق دنیا تقاضای آب از عرضه آن پیشی گرفته است، باید نوع نگرش به آب از یک کالای اقتصادی معمولی به یک کالای استراتژیک تغییر پیدا کند. بنابراین، مشکل کمبود منابع آب را می‌توان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصادی دوران معاصر قلمداد کرد. متاسفانه به دلیل حاکم بودن دیدگاه مهندسی در مدیریت منابع آب کشور، مدیران بخش آب فعالیت عمده را در توسعه و گسترش تاسیسات تامین آب متمرکز کردند و از مباحث مهم اقتصادی غفلت ورزیده‌اند.

اگرچه ویروس‌های زیادی مانند ضعف در ساختار نهادی بخش آب، مسائل فرهنگی و مباحث اقتصادی، در به وجود آمدن بیماری منابع آب نقش داشته‌اند اما عدم توجه به مباحث مهم اقتصادی ضربات جبران‌ناپذیری را بر پیکره نحیف بخش آب وارد کرده است. در بین افراد جامعه و همچنین تصمیم‌گیران کشور هنوز آب به‌عنوان یک کالای اقتصادی در نظر گرفته نمی‌شود و در خصوص تاثیر افزایش قیمت‌ها بر کاهش مصرف به دیده تردید نگریسته می‌شود. هرچند که تحقیقات مختلف اقتصادی انجام شده در داخل و خارج کشور این ایده را رد کرده است.

به هر جهت، توافق زیادی بین اقتصاددانان بخش آب وجود دارد که قیمت‌ها می‌توانند در مدیریت منابع آب نقش مهمی‌ ایفا کنند چرا که قیمت‌ها ارزش و میزان کمیابی آب را به بهترین نحو ممکن انعکاس می‌دهند. همچنین اقتصاد آب در محافل دانشگاهی کشور هنوز جای خود را باز نکرده است. گواه این ادعا وجود نداشتن گرایش اقتصاد آب در دانشکده‌های اقتصاد کشور است. انحراف قیمت‌های نسبی از مقادیر تعادلی آن مهم‌ترین مشکل بخش آب محسوب می‌شود. این انحرافات تبعاتی مانند افزایش روز افزون تقاضای آب، افزایش شدید هدر رفت آب ،کاهش شدید سرمایه گذاری در بخش آب و روزآمد نبودن تکنولوزی تولید و عرضه آب را به دنبال داشته است.

بدیهی است نخستین گام برای درمان بیماری این است که بیمار بپذیرد که واقعا بیمار است. اگر سیاست‌گذاران بیماری را قبول داشته باشند باید هرچه سریع‌تر نسبت به بهبود بیمار اقدام کنند. به دلیل اینکه بخش آب دارای جنبه‌های زیادی شامل مباحث ساختار نهادی، فنی، حقوقی، مالکیتی، فرهنگی و اقتصادی است، روش درمان بسیار مشکل خواهد بود. فعلا درمان کوتاه‌مدت بیماری توجه ویژه به مباحث اقتصاد آب است. مباحت اقتصاد آب باید هم در طرف تقاضا و هم در طرف عرضه مورد توجه قرار گیرد، چرا که اگر انحصارگر بخش آب بهینه رفتار نکند، بار این عدم ناکارآمدی بر دوش مصرف‌کنندگان خواهد افتاد.