منبع جدید انقلاب صنعتی

نویسنده:

سونیا کونترا

طی یک دهه آینده فناوری نانو به تحولات گسترده در حوزه فناوری کمک خواهد کرد و زمینه را برای افزایش بهره‌وری و ساخت طیفی گسترده از کالاها از مواد چند کاربردی جدید گرفته تا ابزارهای تشخیص و درمان بیماری‌ها، تصفیه آب و افزایش کارآیی انرژی فراهم خواهد کرد. هر روز بر کاربردهای این شاخه از علم و فناوری بشر افزوده می‌شود.

اما این نگرانی وجود دارد که ممکن است فناوری نانو به فناوری ثروتمندان تبدیل شود و بر نابرابری‌های اجتماعی بیفزاید. از دید کارشناسان و تحلیلگران این حوزه، اگر سیاست‌های صحیح اتخاذ شود، فناوری نانو به نیرویی برای کاستن از نابرابری‌ها تبدیل خواهد شد.

نوآوری‌ها در حوزه فناوری از جمله فناوری نانو گاه عاملی برای افزایش نابرابری‌های اجتماعی قلمداد می‌شوند. برای مثال، تصور می‌شود تحولات در حوزه فناوری اغلب به نفع نیروی کار متبحر است و شغل‌ها را از نیروی کار غیرمتخصص گرفته و به نیروی کار متبحر و متخصص می‌دهد. در این حالت، نرخ بیکاری در بین نیروی کار بدون تخصص افزایش می‌یابد و تقاضا برای نیروی کار متخصص بیشتر می‌شود. در نتیجه، دگرگونی‌های عظیم در توزیع ثروت در سطح ملی و بین‌المللی رخ خواهد داد، اما تصویر واقعی به این سادگی نیست و پیچیدگی‌های خاص خود را دارد.

باید گفت در یک دنیای یکپارچه و با جهانی شدن، فناوری، یک نیروی خارجی که بر بازار تاثیر می‌گذارد نیست، بلکه یک عامل درون‌زاست که در آن، تصمیم‌ها از سوی توسعه‌دهندگان، نیروی کار، تنظیم‌کنندگان مقررات، مصرف‌کنندگان و استفاده‌کنندگان از فناوری جدید اتخاذ می‌شود و همین ویژگی می‌تواند توزیع منصفانه محصولات حاصل از فناوری نانو را تضمین کند.

فناوری و برابری‌های اجتماعی می‌توانند و باید همگام با هم حرکت کنند. با این حالت برای تحقق این امر ضروری است سیاست‌های خلاقانه اتخاذ شود و سیستم‌های حاکمیتی سازوکارهای مناسب ایجاد کنند طوری که فناوری نانو برای کاستن از نابرابری‌ها مورد استفاده قرار گیرد نه برعکس.

از دید من به‌عنوان یک زن، یک مادر، یک دانشمند و یک مدرس، افق کاملا روشن است و ظرفیت فناوری نانو برای کمک به ایجاد برابری‌ها اجتماعی و اقتصادی بسیار زیاد است. در یک آزمایشگاه، ماهیت بین‌المللی و بین رشته‌ای فناوری نانو سبب شده دانشجویان زن و مرد با هر پیشینه‌ای با هم همکاری کنند و در پیشبرد این رشته از علم بشر تلاش کنند. بسیاری از کاربردهای فناوری نانو که ما و دیگر دانشمندان در حال کار روی آنها هستیم بالقوه ارزان و قابل استفاده از سوی همگان است، در نتیجه با ایجاد میزان محدودی زیرساخت‌های لازم می‌توان به تولید محصولات قابل استفاده توسط همگان دست یافت. از دید من اگر چارچوب‌ها صحیح باشند، فناوری نانو می‌تواند به یک نیروی جهانی برای کاستن از نابرابری‌ها تبدیل شود.

برای مثال، الیزابت هولمز را در نظر بگیرید که در ۱۹ سالگی توانست از ذرات نانو برای افزایش تاثیرگذاری آزمایش خون با هزینه بسیار پایین‌تر استفاده کند. انگیزه او به‌وجود آوردن یک فناوری جدید بود که هدف آن کمک به انسان‌ها در تمام سطوح است، صرف نظر از مکان جغرافیایی یا نژاد، سن و جنسیت، او قصد داشت شرایطی را پدید آورد که در آن بیماران بتوانند با هزینه پایین از تشخیص‌های فوری برای دستیابی به سلامت استفاده کنند. ترکیب فناوری و کاستن از نابرابری، در اساس فعالیت‌های او قرار داشت. در یک چارچوب بسیار متفاوت، عده‌ای از دانشمندان در دانشگاه صنعتی سانتاندر ایالت کلمبیا، به روشی برای استفاده از ذرات نانو در سم‌زدایی از آب دست یافتند و این روش در حال حاضر مورد استفاده قرار گرفته است. این مثال نشان می‌دهد چطور دانشمندان می‌توانند راه‌های نسبتا ساده و ارزان برای حل مشکلات مردم بیابند. این گروه در حال حاضر مشغول کار روی تجاری‌سازی روش یاد شده است. هنگامی که این هدف تحقق یابد، هم ثروت‌آفرینی صورت می‌گیرد و هم مشکلی که در بسیاری از نقاط جهان وجود دارد، حل خواهد شد.

سومین مثال، به ساخت یک فیلتر آب با استفاده از ماسه و ذرات نانو مربوط است. از این فیلتر می‌توان برای تصفیه آب در محیط‌های مختلف استفاده کرد. به‌ویژه از این محصول می‌توان در آفریقا بهره برد تا از میزان مرگ و میر‌ها در اثر بیماری‌هایی که حاصل آب آلوده است، جلوگیری شود. نکته مهم قیمت ارزان این فیلتر است که استفاده از آن را برای خانوارهای فقیر و نیز دولت‌ها امکان‌پذیر می‌کند.

همزمان با پیشرفت فناوری نانو، فرصت‌های زیادی برای اتخاذ سیاست‌های مناسب در جهت کاهش نابرابری‌ها پدید می‌آید. در ادامه به برخی نکات در همین زمینه اشاره می‌کنیم:

• سیاست‌هایی که برای توسعه فناوری نانو اتخاذ می‌شود باید در درون خود ارزش‌های اساسی برابری، خلاقیت و فراگیری را داشته باشد.

• ضروری است در تمام سطوح فعالیت در حوزه فناوری نانو، شراکت و همکاری بین دولت و نهادهای خصوصی گسترش یابد تا مسیر حرکت به سمت توسعه کاربردها هموارتر و مقررات دقیق‌تری تدوین شود.

• رشد فعالیت‌های کنونی باید از طریق سیاست‌ها و مقررات مناسب حمایت شود. این کار می‌تواند با ایجاد بسترهای مناسب کارآفرینی صورت گیرد.

• می‌توان از طریق ایجاد سیستم پاداش‌دهی به فراگیر شدن رویه‌های مناسب هم در سطح دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی و هم شرکت‌ها کمک کرد.

• دولت‌ها می‌توانند از طرح‌های تحقیقاتی که محصول آن به گسترش برابری‌های اجتماعی و اقتصادی کمک می‌کند، حمایت کنند.

بسیار ضروری است درک مردم از فناوری نانو اصلاح شود. واقعیت این است که این فناوری حوزه ایست که در آن دانشمندان، مدیران شرکت‌ها و محققان به‌عنوان اجزای یک ساختار بزرگ در حال فعالیت برای آسان‌تر کردن زندگی برای مردم و حل مشکلاتی هستند که تاکنون با استفاده از فناوری‌های دیگر قابل حل نبوده‌اند. با ابداع روش‌های جدید، هزینه‌های تولید محصولات کاهش می‌یابد و آنگاه می‌توان از این محصولات برای کمک به همه مردم در جوامع مختلف استفاده کرد.