تعاملات اقتصادی ایران و ترکیه
حامد فرنام دبیر کمیسیون انرژی اتاق ایران صاحب‌نظران بر این عقیده‌اند که بین توسعه و امنیت، تعامل و رابطه‌ا‌ی متقابل وجود دارد. درعین‌حال که در سایه امنیت، آرامش و ثبات به‌وجود می‌آید، رشد و توسعه پایدار نیز معنی و مفهوم پیدا می‌کند. از جانب دیگر توسعه‌یافتگی، کشور را امن‌تر می‌کند و آن را در مقابله با چالش‌های امنیتی تواناتر می‌سازد. به همین دلیل کشورهای درحال‌توسعه، برای مقابله با چالش‌های عدیده‌ای که امنیت‌شان را تهدید می‌کند (در قیاس با کشورهای توسعه‌یافته) توانایی‌های محدودتری دارند.
حامد فرنام دبیر کمیسیون انرژی اتاق ایران صاحب‌نظران بر این عقیده‌اند که بین توسعه و امنیت، تعامل و رابطه‌ا‌ی متقابل وجود دارد. درعین‌حال که در سایه امنیت، آرامش و ثبات به‌وجود می‌آید، رشد و توسعه پایدار نیز معنی و مفهوم پیدا می‌کند. از جانب دیگر توسعه‌یافتگی، کشور را امن‌تر می‌کند و آن را در مقابله با چالش‌های امنیتی تواناتر می‌سازد. به همین دلیل کشورهای درحال‌توسعه، برای مقابله با چالش‌های عدیده‌ای که امنیت‌شان را تهدید می‌کند (در قیاس با کشورهای توسعه‌یافته) توانایی‌های محدودتری دارند.
ایران و ترکیه در یک منطقه در حال توسعه، برای مدیریت سرعت مناسب رشد تاکنون از طریق ترکیبی از سیاست‌های حمایت داخلی و بین‌المللی و تجارت بین منطقه‌ای عمل کرده‌اند. حفظ رشد در منطقه به تحریک تقاضا بستگی دارد و برای تامین تقاضا نیاز به تجارت بیشتر بین کشورها است. به عبارتی، محرک رشد از جهش در تجارت جهانی و بالطبع از جهش در خالص صادرات ایجاد می‌شود.
تولید ناخالص داخلی ترکیه در سال ۲۰۱۴ برابر ۸۰۶ و برای ایران برابر ۴۰۶ میلیارد دلار بوده است.
چنانچه مشاهده می‌شود بخش اعظم ارزش افزوده تولید ناخالص داخلی هر دو کشور ناشی از بخش خدمات بوده است. در بخش ارزش افزوده، ترکیه ۱۷ درصد از GDP خود را از طریق تولید به دست آورده است، در حالی که برای ایران این مقدار حدود ۵ درصد است. میزان GDP ترکیه در حدود دو برابر GDP ایران است. نسبت درآمد مالیاتی ایران به تولید ناخالص داخلی ۷ درصد و برای ترکیه ۲۰ درصد است که این درحالی است که نسبت درآمد عمومی دولت در ایران به تولید ناخالص داخلی برابر ۱۴ درصد و برای ترکیه ۳۲ درصد است. میزان جذب سرمایه‌گذاری خارجی ترکیه ۵/ ۱۲ و برای ایران ۸/ ۴ میلیارد دلار بوده است. بنابراین آمارهای اقتصادی نشان از وجود زمینه‌های مساعد برای تعامل هرچه بیشتر اقتصادی دو کشور و ایجاد بسترهای همکاری توسط دو دولت به واسطه نیازهای موجود برای توسعه بیشتر و ایجاد تحرک اقتصادی در هر دو کشور دارد.
در بررسی ظرفیت‌های تجاری دو کشور ایران و ترکیه صادرات کالا و خدمات ترکیه ۲۰۹ میلیارد دلار و برای ایران ۳۷ میلیارد دلار بوده است. همچنین واردات کالا و خدمات ترکیه حدود ۲۵۰ و برای ایران ۸۰ میلیارد دلار بوده است. تعاملات تجاری بین دو کشور با توجه به همسایگی دو کشور متاسفانه رقم قابل توجهی از این مقادیر را شامل نمی‌شود. با توجه به رقم بیکاری ۴/ ۱۰ درصدی ایران و ۹ درصدی ترکیه دو کشور به تولیدات و تبادلات اقتصادی بیشتری برای کاهش بیکاری در کشورشان نیاز دارند که هر چه تعاملات اقتصادی مبتنی بر بخش خصوصی و افزایش صادرات دو کشور به یکدیگر افزایش یابد به همان میزان می‌توانند در افزایش رشد اقتصادی‌شان که برای هر دو کشور حدود ۸/ ۲ درصد است، اقدام کنند.
مصرف سه برابری نفت و گاز و در کل مصرف دو برابری انرژی ایران نسبت به ترکیه در کنار تولید ناخالص یک دومی ایران نسبت به ترکیه، سیگنال‌های مقایسه‌ای اقتصادی است که باید برای توسعه زیرساخت‌های مصرف مناسب انرژی ایران استفاده و راه‌حل ارائه کرد. هم اکنون واردات گاز ترکیه از ایران ۷/ ۸ میلیارد متر مکعب در سال است که واردات کل گاز ترکیه برابر ۳/ ۴۴ میلیارد متر مکعب است. همچنین طرح خط لوله نهم سراسری گاز ایران با هدف زمینه‌سازی برای صادرات گاز به اروپا طراحی شده و مذاکرات برای نحوه اجرای آن ادامه دارد. با اجرای این طرح، منبع اصلی برای تامین گاز مورد نیاز خط لوله نابوکو که قرار است با عبور از ترکیه و ۳ کشور دیگر اروپای شرقی، گاز را به بندر بومگارتن اتریش منتقل کند تامین شده و اروپا برای اولین بار به یک منبع مطمئن برای تامین نیازهای فزاینده خود به گاز طبیعی متصل خواهد شد.
با توجه به توافق‌های اخیر دو کشور ایران و ترکیه تبادل انرژی ایران با ترکیه قابل افزایش به چندین برابر تبادل فعلی است. از طرفی ایجاد تجارت انرژی بین دو کشور منجر به امنیت ملی هر دو کشور نیز خواهد شد.
امنیت دفاعی، غذایی و انرژی پایه‌های حداقلی اصلی و اساسی امنیت ملی هر کشوری محسوب می‌شوند. در دنیا برای تامین هر یک از این سه نوع امنیت هزینه‌های زیادی صرف می‌شود. ایران به علت داشتن منابع غنی نفت و گاز علاوه بر تامین امنیت انرژی مازاد منابع مالی هم برای اداره کشور دارد. درحالی‌که ایران سالانه حدود ۱۰۰ میلیارد دلار از بابت فروش انرژی پس از تامین امنیت انرژی خود درآمد به دست می‌آورد، ترکیه برای خرید انرژی و تامین امنیت در آن، سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار هزینه می‌کند؛ به عبارت دیگر ایران هر سال ۲۰۰ میلیارد دلار در نقطه شروع از ترکیه پیش است که پشتوانه بزرگی برای تحقق برنامه‌های دیگر اقتصادی و امنیتی است. ولی ایران و ترکیه با فاصله کمی از هم از نظر درآمد ملی هستند. جالب آن است که ایران هر ساله میلیاردها دلار تراز منفی گردشگری هم با این کشور دارد.
از آنجا که همه قواعد تجاری از جمله صادرات و واردات به خصوص در حوزه انرژی، به علت مکانیزم دشوار استحصال، به روابط بین‌الملل، دیپلماسی قوی و روزآمد وابسته است، چنانچه دیپلماسی انرژی فعال شود و ظرفیت تولید و صادرات کشور ارتقا پیدا کند ضمن تثبیت رتبه جهانی ایران در زمینه ذخایر انرژی، قدرت چانه‌زنی کشور نیز در مجامع بین‌المللی و مناسبات جهانی و منطقه‌ای افزایش می‌یابد.
علاوه بر آثار تحریم‌های اقتصادی بر اقتصاد ملی، سیاست‌های ارزی نادرست دولت در سال‌های قبل شرایط را برای بخش تولید دشوار و غیر قابل رقابت با محصولات خارجی ساخت. به‌عنوان مثال حوزه دریای خزر به عنوان یک منبع غنی انرژی با در اختیار داشتن پتانسیل عظیم نفت و گاز توانایی پاسخگویی به افزایش تقاضای جهانی را دارد. بنابراین کلید تحقق پتانسیل تولید انرژی برای منطقه، انتخاب بهترین مسیر برای توسعه صادرات فراملی و فرامرزی است. اما بنا به تفاوت سیاست‌گذاری‌های صورت گرفته و عدم تطبیق برنامه استراتژیک صادرات و واردات، ورود به بازارهای جهانی را با چالش‌های جدی مواجه کرد، به طوری که طبق قانون برنامه چهارم، نرخ ارز باید با توجه به تفاوت نرخ تورم داخلی و تورم خارجی تعدیل می‌شد. در حالی که با نرخ فعلی ارز، کالای داخلی نسبت به سال‌های گذشته گران‌تر تمام می‌شود و کالای وارداتی با نرخ پایین عرضه می‌شود که نتیجه آن، توقف و کاهش تولید در صنایع و واحدهای تولید داخلی شده است.
در نگاه کلی به مبادله انرژی در منطقه نکته اساسی در بسط بازار کشورهای دارنده منابع غنی، تجهیز بازارهای داخلی با بهینه سازی مصرف و کارآمد ساختن سیستم‌های حمل و نقل و صادرات زمینه ورود به بازارهای جهانی فراهم می‌شود.
بررسی جدول واردات ایران نشان می‌دهد حدود ۱۷ درصد از کالاهای وارداتی، کالاهای سرمایه‌ای هستند و مابقی، کالاهای مصرفی و واسطه‌ای است که آن هم بعد از یک مرحله به کالای مصرفی تبدیل می‌شوند. به طوری که بسیاری از کالاهایی که توان تولید آنها در داخل کشور وجود دارد، امروز جزو کالاهای وارداتی است و به ناچار برای تامین تقاضا و با توجه به کاهش تولیدات داخلی، روند واردات کالای مصرفی و خدمات افزایش داشته است. بنابراین می‌توان با ایجاد تبادل انرژی با ترکیه و واردات کالای سرمایه‌ای از آن کشور موجبات توسعه هر دو کشور را ایجاد کرد.
از جمله آثار تجارت انرژی و تکنولوژی بین دو کشور امکان تامین فناوری‌های پیشرفته، ماشین‌آلات صنعتی، مواد اولیه و قطعات یدکی دستگاه‌ها بدون نیاز به نقل و انتقالات ارز و هزینه‌های ناشی از آن است که باعث فراهم شدن شرایط مساعد کسب و کار بین بنگاه‌های اقتصادی دو کشور خواهد شد.
در این راستا و با عنایت به آنچه گفته شد، به منظور بهره‌وری هرچه بیشتر این امکانات و به حداقل رساندن اتلاف این منابع عظیم، قابلیت ایران جهت دستیابی به اهداف توسعه‌ای مطرح می‌شود. از جمله این قابلیت‌ها، توسعه چرخه‌های انرژی منطقه‌ای، توسعه کریدورهای ترانزیت به ویژه ترانزیت نفت و گاز، توسعه توریسم منطقه‌ای و توسعه ارتباطات ریلی بین دو کشور ایران و ترکیه است.
توجه ویژه به مزیت های ایران برای تبدیل شدن به شاهراه انرژی منطقه و بهره‌مندی از این فرصت، با توسعه تعاملات اقتصادی با ترکیه می‌تواند قدم اول آن باشد.
از سوی دیگر پهناور بودن سرزمین و موقعیت جغرافیایی ویژه آن نقش بسزایی در تبادلات بین منطقه‌ای به خصوص برق دارد. ضمن آنکه شبکه‌های برق به عنوان بزرگراه‌های ارتباطی برای حمل انرژی الکتریکی با سرمایه‌گذاری سنگینی احداث می‌شوند اما استفاده از ظرفیت این شبکه‌ها بسیار محدود است که می‌توان از مازاد ظرفیت آن برای ترانزیت برق استفاده کرد. در حال حاضر ایران یک شبکه گسترده و قدرتمند را دارا است که مزیت بسیار مهمی در این زمینه محسوب می‌شود.
متفاوت بودن ساعات اوج مصرف در کشور ترکیه و ایران، توسعه چرخه برق را تسهیل می‌بخشد. به علاوه وجود شبکه به هم پیوسته خطوط انتقال برق در سراسر کشور زیر ساخت لازم برای تبادل انرژی را فراهم و ظرفیت بالایی برای انتقال انرژی برق ایجاد کرده است.
ایران با استفاده از ظرفیت‌های قوانین چگونگی ایجاد و اداره مناطق آزاد و ویژه اقتصادی می‌تواند پیرامون مرزهای خود، سرپل‌های مبادله انرژی به صورت مناطق آزاد یا ویژه با ترکیه ایجاد کند که موجب جذب نیروهای کارآمد در نقاط مرزی برای گسترش تجارت در ابعاد وسیع شود. مبادلات مرزی نفت، گاز و برق پتانسیل چند ۱۰ برابر کردن مبادلات تجاری با کشورهای همسایه را دارد. فقط در اوج‌زدایی مصرف برق (اوج‌های روزانه و فصلی) کشورهای منطقه ایران می‌توانند حدود ۲۰ درصد در سرمایه‌گذاری‌های صنایع برق خود صرفه‌جویی کرده و با محوریت ایران تجارت برد-برد در مبادله برق تا ظرفیت سالانه ۵۰ میلیارد دلار ایجاد کنند.
در پایان پیشنهادهایی به شرح زیر ارائه می‌شود:
۱. ایجاد شرکت‌هایی مشترک بین دو کشور ایران و ترکیه در زمینه اتصال خطوط نیرو و شبکه برق، صادرات گاز و محصولات پتروشیمی
۲. تشویق بخش خصوصی به سرمایه‌گذاری با تضمین و ارائه تسهیلات
۳. توسعه تجاری‌سازی فناوری دانش بنیان بین دو کشور
۴. توسعه اتصال شبکه‌های برق
- اوج زدایی با توسعه شبکه شرق-غرب
۵. سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر
۶. همکاری برای کاهش CO۲
- با کاهش شدت انرژی فسیلی
- با توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر.
ارسال نظر