فناوری در خدمت آب

علی‌اصغر قانع معاون برنامه‌ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب شاید بیشتر افرادی که واژه بحران آب را می‌شنوند در ابتدا چنین به ذهنشان متبادر شود که بحران آب به معنای کم‌آبی و کمی بارش‌ها و نزولات جوی است. چنین استنباطی از عبارت بحران آب اگرچه اشتباه نیست اما جامع تمامی ابعاد بحران آب هم نیست. این درست است که کمبود آب با توجه به نیازها و تقاضاها می‌تواند منجر به بحران آب شود، اما تنها کم‌آبی نیست که بحران آب ایجاد می‌کند. در واقع اگر بخواهیم به اختصار مفهوم جامع‌تری از بحران آب ارائه دهیم که تا حدودی بیانگر واقعیت نهفته در آن باشد، باید بگوییم بحران آب به معنای محدود شدن به آب‌های نامناسب برای مصرف است. امروزه فناوری این امکان را ایجاد کرده است که در هر مکان که بخواهیم آب را فراهم کنیم، اما نکته این است که آیا آب فراهم شده، متناسب با نیازها و کاربری‌های مورد تقاضا است؟ با این تعریف مختصر از بحران آب، می‌توان گفت که آب جزئی از طبیعت است و فراوانی آن در هر منطقه تابعی از توازن طبیعت است. در دوران ما، نیاز انسان‌ها به آب، با توزیع آب در طبیعت همخوان و هم‌آوا نیست و تضاد میان نیاز انسان به آب، با موجودی آن در هر منطقه، رقابتی نابرابر را میان انسان و طبیعت پدید آورده که ثمره‌ آن اگرچه در کوتاه‌مدت برآورده ساختن نیازهای انسانی است، اما در میان‌مدت با تخریب تدریجی طبیعت، گاه زیان‌های جبران‌ناپذیری را در پی خواهدداشت. فرونشست زمین بر اثر تخلیه آبخوان، پیشروی آب‌های شور و افت کیفیت آبخوان‌های شیرین و تداخل در تعادل کمی جریان‌های سطحی و زیرزمینی سرفصل‌هایی از نبود توازن نیازهای آبی و موجود آب در طبیعت است که نمونه‌های فراوانی از آن در گزارش‌های بین‌المللی و حتی در کشور ما نیز وجود دارد.

نیاز آبی بیش‌ از ظرفیت موجود آن که عامل برهم‌زدن توازن طبیعت است، متاثر از عوامل عدیده‌ای است که خود جای بحث مفصل دارد. بخشی از نیاز به آب حقیقی و ذاتی است. نیاز واقعی به آب شامل نیازهای فیزیولوژیک (شامل آشامیدن و پخت و پز)، نیازهای بهداشتی (استحمام و شست و شو) و تا حدودی نیازهای رفاهی (مانند تامین آب برای سامانه‌های گرمایش و سرمایش) است. بخشی دیگر از نیازها حاصل تعاملات فرهنگی و الگوبرداری‌های نادرست است. در گذشته فرهنگ زندگی مردم متاثر از اقلیم حاکم بر محل سکونت آنها بود و بسیاری از آداب و رسوم آنها براساس شرایط جغرافیایی و اقلیمی شکل گرفته بود. در دوران ما که با فراهم‌شدن ارتباطات گسترده، جوامع به یکدیگر نزدیک شده‌اند، به طوری که امروزه از مجموعه‌ کشورهای جهان به‌عنوان دهکده جهانی تعبیر می‌شود الگوبرداری‌های نادرست، نیاز کاذب و غیرواقعی به آب ایجاد کرده است. فرهنگ مصرف‌زدگی در بخش آب، خود زمینه‌ساز بحران است در حالی که می‌توان با تامین سرانه‌ خانگی به میزان ۱۰۰ تا ۱۳۰ لیتر، تمامی نیازهای فیزیولوژیک، بهداشت و رفاه را برآورده ساخت. به دلیل استفاده‌های نادرست، گاهی این میزان به حدود ۱۸۰ تا ۲۵۰ لیتر در روز نیز می‌رسد.

علاوه بر موضوع فرهنگی، برخی نقیصه‌های فنی در تاسیسات و‌سازه‌ها، همچون فرسودگی لوله‌ها و پایین‌بودن کارآمدی تجهیزات آب‌بر، از دیگر عواملی است که مصرف آب را بیش‌تر از مقدار واقعی می‌سازد. ما باید با بهبود تاسیسات و ترویج لوازم با مصرف کم‌آب به مدیریت و بهره‌وری بهتر آب کمک کنیم.

لازمه‌ مدیریت موفق آب در حال و آینده، توجه همزمان و متوازن به دو مقوله‌ مدیریت تامین و مدیریت تقاضا است. در مدیریت تامین، رویکرد بر پایه‌ ایجاد تاسیسات جدید و بهره‌برداری از منابع جدید آبی است. با توجه به اقدام‌هایی که در گذشته انجام شده و هم‌اکنون نیز در حال انجام است، دیگر فعالیت گسترده‌ای نمی‌توان انجام داد. در حقیقت قریب به اتفاق منابع آبی موجود شناسایی، مهار و استفاده می‌شوند.

در مدیریت تقاضا رویکرد بر پایه بهینه‌سازی و بهره‌وری بیشتر در مصرف آب با هدف حفظ و تعالی کمیت و کیفیت آب در پرتو استفاده درست و بهینه آن و افزایش سودمندی سامانه‌های آبرسانی است. تحقق این امر در مقوله‌های فنی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی پیگیری می‌شود. در بخش فنی بهینه‌سازی سامانه‌های آب‌رسانی با هدف کاهش هدرروی آب، ساخت، توسعه و ترویج لوازم با مصرف کم‌تر آب دنبال می‌شود. در بخش اقتصادی ایجاد تعادل و توازن در چرخه اقتصادی صنعت و زمینه‌سازی برای توسعه و مقرون به صرفه شدن بهره‌گیری از لوازم با مصرف کم‌تر آب در دستور کار است و در بخش فرهنگی و اجتماعی، ایجاد هنجارهای مناسب رفتاری در مصرف آب پیگیری می‌شود. از منظر اجتماعی، مصرف بهینه‌ آب ضمن آنکه باید به‌عنوان یک ارزش تلقی شود سبب صیانت از منابع موجود برای نسل حاضر و نسل‌های آینده و تسریع در رشد و تعالی اقتصادی کشور خواهد شد. از دیدگاه اقتصادی صرفه‌جویی و یا به تعبیر بهتر مصرف بهینه آب با کاستن از تقاضا برای آب و تقلیل هزینه‌های تامین و تصفیه آب و در پی آن حجم کم‌تر تولید فاضلاب نیاز به سامانه‌های پرهزینه‌ تصفیه‌ فاضلاب را نیز کاهش خواهد داد.

به منظور تکمیل طرح‌های آبرسانی که در قانون بودجه درج شده بیش از ۲۱۰ هزار میلیارد ریال منابع اعتباری مورد نیاز است. بدیهی است عمده استفاده ظرفیت‌های ایجاد شده از این طریق صرف تامین آب شرب و بهداشت و صنایع می‌شود. اعتبارات طرح‌های آبرسانی برای سال ۱۳۹۴ به میزان ۱۵ هزار میلیارد ریال است.

در این راستا تکمیل طرح‌های فعلی فاضلاب کشور به بیش از ۱۲۰ هزار میلیارد ریال اعتبار نیاز خواهد داشت، این طرح‌ها علاوه بر ارتقای شاخص‌های بهداشت عمومی و سلامت مردم می‌تواند به بخش صنعت، شهرداری‌ها و کشت و صنعت کمک کند زیرا پساب خروجی از این تاسیسات به‌عنوان یک منبع آبی ارزشمند و قابل‌استفاده برای سایر بخش‌ها قلمداد می‌شود. اعتبارات این بخش در سال ۱۳۹۴ بالغ بر ۱۱ هزار و ۶۸۶ میلیارد ریال پیش‌بینی شده است.

نهایتا تکمیل طرح‌های آبرسانی روستایی به بیش از ۱۱۰ هزار میلیارد ریال اعتبار نیاز خواهد داشت تا کل نیاز آب شرب جمعیت روستایی کشور را مرتفع کند. این مهم در تامین زیرساخت‌های جمعیت مولد کشور در روستاها تاثیر و نقش بسزایی خواهد داشت. اعتبار پیش‌بینی‌شده به‌صورت متمرکز برای طرح‌های آبرسانی روستایی و مجتمع‌های آبرسانی روستایی اولویت‌دار در سال ۱۳۹۴ بالغ بر چهار هزار میلیارد ریال است.

دستیابی به اهداف برنامه پنجم توسعه در بخش آب و فاضلاب مستلزم تنوع‌بخشی به منابع مالی و جلب مشارکت بخش خصوصی و استفاده از شیوه‌های نوین سرمایه‌گذاری است. روش‌های تامین منابع مالی پروژه‌ها شامل طیف وسیعی بوده که از اتکای کامل به منابع مالی دولتی و بودجه‌های سنواتی تا واگذاری کامل ساخت، بهره‌برداری و نگهداری تاسیسات را شامل می‌شود. در این راستا استفاده از روش‌های نوین مشارکت بخش غیردولتی به منظوراستفاده از ظرفیت‌های بخش خصوصی برای به حداقل رساندن اتکای پروژه‌ها به منابع دولتی و همچنین ارتقای کیفی خدمات از اولویت‌های بخش آب و فاضلاب است. انجام پژوهش‌های کاربردی در جهت آسیب‌شناسی وضعیت موجود فرآیند‌های تصفیه آب و فاضلاب و ارائه راهکار‌های اجرایی جهت افزایش راندمان آنها با انتقال فناوری‌‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به این منظور ‌باید با بهره‌گیری از فناوری‌های روز دنیا نسبت به رفع مشکلات اقدام کرد تا پس از مشاهده نتایج به‌دست آمده اقدام به بومی‌سازی با استفاده از خبرگان و شرکت‌های دانش بنیان شود. همچنین مشوق‌هایی که برای حضور و مشارکت بیشتر بخش خصوصی در طرح‌های آب و فاضلاب در نظر گرفته شده عبارتند از: درج ردیف خرید تضمینی آب یا پساب در قانون بودجه که باعث اعتماد سرمایه‌گذاران جهت سرمایه‌گذاری در بخش آب و فاضلاب شده، اطلاع‌رسانی پروژه‌های آتی شرکت‌های آب و فاضلاب از طریق وب‌سایت اینترنتی و تلاش در جهت کوتاه‌سازی و استاندارد کردن روال مناقصات طرح‌های آب و فاضلاب.