راهکار توسعه بورس چیست؟
برای اینکه به مقصدی جذاب برای سرمایه‌گذاران تبدیل شویم باید در هر دو حوزه داخلی و خارجی مقدماتی را فراهم کنیم که متاسفانه در دید سیاستگذار هیچ یک از این راه‌ها در قوانین تسهیل و پیش‌بینی خاصی نشده است. به این ترتیب نه تنها نتوانسته‌‌‌ایم در جذب سرمایه‌گذاری خارجی موفق عمل کنیم که حتی در حفظ سرمایه داخلی و جلوگیری از خروج آنها نیز عملکرد قابل دفاعی نداریم.
درواقع عادی‌سازی رابطه اقتصادی ایران با جریان جهانی اصلی‌‌‌ترین پیش‌نیاز برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی است، تذکر این نکته ضروری است که تحریم‌‌‌هایی که در دوره‌‌‌های مختلف اقتصاد ایران با آن مواجه بوده یکی از اصلی‌‌‌ترین دلایل کاهش توان ایران برای جذب سرمایه خارجی بوده است سوای این موضوع مثلا در سازمان مهمی مثل تجارت جهانی عضویت نداریم و همین امر کار جذب سرمایه خارجی را به شدت دشوار می‌کند.
پیش‌بینی‌پذیر نبودن بازار و عوامل تاثیر‌گذار مثل نرخ ارز بر این حوزه هم خود دلیل دیگری بر نداشتن دلایل موجه برای سرمایه‌گذار خارجی عنوان میشود؛ مثلا نرخ ارز که میزان حساسیت موثری بر صورت‌های مالی دارد به طور قطع نمیتوان تصویری از قیمت روز یا هفته و ماه آینده داشت. اساسا این موضوع برای سرمایه‌گذاران اهمیت فراوانی دارد و وقتی فرد مطلع نباشد که چه بر سر سرمایه‌‌‌اش خواهد آمد، قطعا ریسک سرمایه‌گذاری در ایران را هم در حوزه مالی نخواهد کرد.
کاستودین یا حساب سرمایه‌گذاری، حسابی است که به منظور سرمایه‌گذاری در بورس برای افراد حقیقی و حقوقی ایجاد شده است. این حساب به‌صورت آنلاین و از طریق سامانه بورس قابل افتتاح است. نقش بورس در این مورد، فراهم کردن زیرساخت‌‌‌های لازم برای ایجاد و مدیریت حساب کاستودین است.
البته در حال حاضر سرمایه‌گذاران خارجی می‌‌‌توانند با حساب کاستودین در بازار سرمایه ایران سرمایه‌گذاری کنند. طبق آمار منتشرشده تعداد سرمایه‌گذاران خارجی در بازار سرمایه ایران به بیش از ۴هزار نفر رسیده است که این افراد از کشورهای مختلف از جمله آمریکا، سوئیس، چین و... هستند. همان‌طور که مشخص است با توجه به قابلیت فراوان ایران این عدد طبعا باید به عددهای بسیار بالاتر برسد.
موارد مرتبط با قانون حمایت و تشویق سرمایه‌گذاری خارجی که در سال‌های قبل تنظیم شده بود باتوجه به شرایط مبهم سیاسی و اقتصادی جاری در کشور کاربرد منطقی خود را از دست داده و بیشتر بهعنوان حسرت از دست رفتن موقعیت‌های مناسب قابل بررسی است.
سیاست‌‌‌های ترغیب سرمایه‌گذار خارجی در بازار سرمایه ایران که مثلا شامل ارائه اقامت پنج‌ساله به سرمایه‌گذاران خارجی است که از دید سیاستگذار باعث جذب سرمایه‌گذاران خارجی به ایران خواهد شد، خیلی کارآ نبوده و از جذابیت ذاتی برخوردار نیست. برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی، باید شرایط مناسب برای سرمایه‌گذاری در ایران فراهم شود؛ شرایطی از جنس امنیت و کاهش ریسک.
اما در مورد بورس منطقهای با توجه به شرایط باید گفت که عملکرد بورس تهران در بازار منطقهای، به میزان رشد و کاهش قیمت‌ها و نوسانات بازار، بستگی دارد. همچنین، برای بهره‌‌‌برداری از پتانسیل‌‌‌های موجود در بازار منطقهای، میتوان به افزایش آگاهی و دانش سرمایه‌گذاران و همچنین توسعه فناوری و ارتباطات در بازار منطقهای اشاره کرد.
اساسا کار بورس منطقهای که بازاری است در آن شاخص‌‌‌های بورسی چند کشور در یک بازار مشترک قرار دارند، می‌‌‌تواند به افزایش همکاری‌‌‌های بین کشورها، توسعه فناوری و ارتباطات و البته حسن همجواری در مسائل سیاسی و اقتصادی منجر شود.
شرکت بورس تهران به عنوان یک شرکت سهامی عام، مسوولیت ارائه خدمات بازار سرمایه را بر عهده دارد و هدف این شرکت، ایجاد و توسعه بازار سرمایه و افزایش شفافیت و کارآیی در عملکرد بازار است. بورس تهران به‌منظور رسیدن به این هدف، برنامه‌‌‌های مختلفی را در حوزه‌‌‌های مختلف اجرا می‌کند؛ اما اینکه چقدر توانسته موفق ظاهر شود و موفقیت شرکت بورس تهران به چه میزانی است باید گفت که این شرکت با ارائه خدمات توانسته است بازار سرمایه را توسعه و شفافیت و کارآیی در عملکرد بازار را افزایش دهد؛ اما همان‌طور که به نظر می‌‌‌رسد، بازار سرمایه همواره دچار نوساناتی است که می‌‌‌تواند به شکست یا موفقیت آن منجر شود که در سال‌های اخیر این شکست‌ها بیشتر عیان شده است. در حال حاضر بازار ابزارهای نوین مالی در بورس تهران شامل بازارهایی نظیر قراردادهای اختیار معامله، قراردادهای آتی، اوراق تبعی، اوراق بدهی و صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله است.
بازار اختیار معامله شامل حدودا ۵۰۰نماد روی ۲۷دارایی پایه از نوع سهام و صندوق قابل معامله در بورس است که به‌‌‌مرور به این تعداد افزوده خواهد شد. بازار آتی نیز در شرایط فعلی از مجموعه قراردادهایی تشکیل شده که دارایی پایه آن از نوع سبد سهام است؛ به‌‌‌طوری‌‌‌که هریک از سبدهای مذکور، نماینده شاخص‌‌‌های نظیر خود هستند. بازار تبعی نیز دارای ۳۹نماد فعال بوده که با دو هدف تامین مالی و حمایت از سهام توسط عرضه‌‌‌کنندگان مشخص منتشر شده‌‌‌اند.
در بازار بدهی انواع اوراق صکوک مورد معامله قرار می‌‌‌گیرند. در حال حاضر در حدود ۸۶ نماد و با ارزش بازار ۴۳هزار میلیارد تومان از انواع اوراق مشارکت، اجاره، مرابحه، منفعت، خرید دین، صکوک رهنی و گواهی اعتبار مولد (گام) در این بازار فعال است.
صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله نیز یکی دیگر از بازارهای در حال توسعه ابزارهای نوین مالی است که در سال‌های اخیر موردتوجه فعالان بازار قرار گرفته است. این ابزار برای سرمایه‌گذاری غیرمستقیم بسیار مناسب است و همیشه به اشخاصی که قصد ورود و سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه را دارند، توصیه میشود. در بورس تهران هم‌‌‌اکنون ۳۴صندوق قابل معامله با ارزش بازار ۶۳هزار میلیارد تومان و از انواع سهامی، اهرمی، مختلط، درآمد ثابت و زمین و ساختمان در دسترس سرمایه‌گذاران قرار دارد.
اما در بورس سایر کشورها شرایط به چه نحوی است؟ در سایر بورس‌‌‌های جهان اصلی‌‌‌ترین حوزه ابزارهای نوین با توجه به تناسب نیازهای معاملاتی معامله‌‌‌گران، ابزارهای مشخصی ذیل همین دسته‌‌‌بندی تعریف شده است. بهعنوان مثال، «اوراق قرضه دولتی و شرکتی»، «اوراق گواهی سپرده»، «ریپو» و.. گاهی در بعضی از بورس‌‌‌ها عرضه شده است که زیرمجموعه اوراق بدهی تعریف می‌‌‌شوند. «اوراق اختیار معامله» و «اوراق آتی» نیز روی دارایی پایه‌‌‌های متنوعی تعریف می‌‌‌شوند. از جمله اختیار و آتی «نرخ بهره»، «نرخ ارز»، «انواع سهام» و «کالا» و همچنین آتی «شاخص» است که در بورس تهران تحت عنوان «آتی سبد سهام» ارائه شده است. ابزارهای دیگری مثل «سوآپ»، «وارانت» و سازوکار «فروش استقراضی» نیز از جمله ابزارها یا سازوکارهای رایج است که در سایر بورس‌‌‌ها به معامله‌‌‌گران ارائه میشود.
نکته اصلی این است که برای پیاده کردن ابزارهای جدید باید بیشتر در مسائل فقهی و شورای فقهی سازمان بررسی کرد که آیا میتوان این ابزارها را با بورس هم همراه کرد یا خیر؟ شاید جواب به این سوال بیشترین وزن را برای آینده کاربردی ابزارهای بیشتر در بورس داشته باشد.
اما نبود مجموعه توسعه‌‌‌دهنده نرم‌‌‌افزاری مختص بازارهای مورد اشاره و از طرفی «وجود درخواست‌‌‌های متعدد برای توسعه نرم‌‌‌افزاری در بازار سهام» باعث شده است که اجرایی کردن پروژه‌‌‌های توسعه در حوزه بازار ابزارهای نوین با تاخیر مواجه شود. همچنین با توجه به اینکه سامانه معاملات سهام «فاقد پلتفرم مشتقات» است، استفاده از آن برای پیاده‌سازی بازار مشتقات محدودیت‌هایی را در توسعه کمی به همراه داشته است که بعضا منجر به اثرگذاری بر نحوه توسعه کسب‌وکار میشود. این‌گونه چالش‌‌‌ها تاکنون به شکل جدی بر روند توسعه اثرگذار بوده و باعث ایجاد تاخیر در انجام برنامه‌‌‌ها شده است.
عدم‌توسعه ظرفیت شرکت‌های کارگزاری برای گسترش فعالیت در حوزه ابزارهای نوین هم از دیگر نکات اثرگذار در رشد این حوزه است.
آموزش و فرهنگ‌‌‌سازی در بورس‌‌‌های جهانی به‌دلیل اهمیت آن در توسعه بازار سرمایه و افزایش شفافیت و کارآیی در عملکرد بازار، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در این راستا، بسیاری از بورس‌‌‌های جهانی مانند بورس آمریکا، بورس لندن، بورس طلا و... به‌طور مداوم دوره‌‌‌های آموزشی و کارگاه‌‌‌های آموزشی رایگان را برگزار می‌کنند.
در مورد آموزش‌هایی که از کانال سازمان در حال برگزاری است، اظهارنظر دقیقی نمیتوان داشت؛ اما در صورتی که هر چه برخورداری همه فعالان این حوزه از آموزش‌ها (مخصوصا آموزش‌های بازارهای نوپا) بیشتر و موثر‌تر باشد، سطح پایداری بورس در مقابل چالش‌های بازار هم بیشتر میشود و زمینه‌ساز بهتر شدن شرایط کلی بازار هم خواهد شد.
