اولین واکنش‌‌‌ها به آلودگی هوای پایتخت به اواخر دهه ۱۳۲۰ برمی‌‌‌گردد. یکی از قوانینی که به نحوی با موضوع بهداشت هوا ربط داشت، آیین‌‌‌نامه شورای عالی بهداشت مصوب ۱۱اردیبهشت ۱۳۲۹ بود. در تاریخ ۲۷ آبان ۱۳۳۶روزنامه اطلاعات در گزارشی از مهم‌ترین دلایل آلودگی هوای شهر تهران نوشت که در آن آب‌وهوای متغیر و ناسالم، فراوانی ماشین‌‌‌های گوناگون متحرک و ثابت، وجود کارخانه‌‌‌های گوناگون به‌خصوص کارخانه‌‌‌های آجرسازی در جنوب شهر و تبدیل باغات و کشتزارها به ساختمان‌‌‌های بلند از مهم‌ترین دلایل آلودگی هوای پایتخت بیان شده بود.

ده‌سال بعد در سال ۱۳۴۵ در دانشگاه تهران سمیناری با عنوان «آلودگی هوا» برگزار شد و محتوای مورد بحث در این سمینار بررسی علل آلودگی هوا، اثرات آلودگی هوا، سنجش آلودگی و روش‌های جلوگیری از آن بود. در این کنفرانس، دکتر جهانشاه صالح، رئیس دانشگاه تهران، در مورد تاریخچه مبارزه با آلودگی هوا در دنیا و ایران سخنرانی کرد. فردای آن روز روزنامه اطلاعات در ۱۵ آذر ۱۳۴۵ در تیتر بزرگی با عنوان «دود تهران را تهدید می‌کند» این سمینار را انعکاس داد. در همین سال، اولین کمیته مبارزه با آلودگی هوا در وزارت کشور با حضور عبدالرضا انصاری، وزیر کشور و نمایندگان مجلس سنا و شورای ملی و همچنین دکتر صالح و شهردار تهران برگزار شد.

حالا ۵۶سال بعد از آن تیتر روزنامه اطلاعات، نه‌تنها دود هنوز تهران را تهدید می‌کند، بلکه آلاینده‌‌‌های هوای تهران خطرناک‌‌‌تر شده و البته شهرهای بیشتری از ایران در معرض تنش آلودگی هوا قرار دارند. افزایش تنوع و تعدد آلاینده‌‌‌ها و میزان مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی هوا در تهران و دیگر کلان‌شهرهای ایران چنان روند شتابناک و ترسناکی دارد که مرور آن می‌تواند بر میزان اضطراب بیفزاید. آخرین آمار از مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا ۲۱‌هزار نفر در ۲۷استان کشور و در میان ۳۰میلیون جمعیت در معرض آلودگی عنوان شده است.

طرح این مساله که آلودگی هوا در همه‌جای جهان وجود دارد، شاید اندکی از عمق فاجعه ۸۰ساله آلودگی هوای پایتخت بکاهد. اما برای فهم بهتر اشاره گذرایی لازم است تا بدانیم چطور کشورها و دولت‌‌‌ها در دنیا شدیدترین آلودگی‌های هوا را درست بعد از ظهور آن مهار کرده و روش‌های کنترلی صحیح به کار برده‌‌‌اند و چرا در ایران به‌رغم این حجم از خسارت اقتصادی و این میزان مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا هنوز راهکار عملی برای کنترل آلودگی تهران و شهرهای بزرگ وجود ندارد.

«تصویب و اجرای قوانین کنترل دود در شیکاگو سین‌‌‌سیناتی به سال ۱۸۸۱ برمی‌‌‌گردد. در سال ۱۹۳۰ در دره صنعتی میوز بلژیک پدیده وارونگی به مرگ ۶۳تن و بیماری هزاران نفر منجر شد. حدود ۱۸سال بعد در شرایط مشابهی در ایالات‌‌‌متحده آمریکا، یکی از اولین و بزرگ‌ترین فاجعه‌‌‌های زاییده آلودگی‌‌‌ها رخ داد؛ ۱۷نفر جان باختند و ۴۳‌درصد جمعیت نورای پنسیلوانیا بیمار شدند. در ۴ دسامبر سال ۱۹۵۲ حجم عظیمی از هوای گرم به طرف قسمت جنوبی انگلستان حرکت کرد و با ایجاد وارونگی دمایی سبب نشستن مه‌سفید در لندن شد؛ مهی از دود که به دستگاه تنفسی انسان سخت آسیب ‌‌‌رساند و بیشتر مردم با مشکلاتی از قبیل قرمز شدن چشم‌‌‌ها، سوزش گلو و سرفه‌‌‌های زیاد مواجه شدند و پیش از آنکه در ۹دسامبر مه از سطح شهر دور شود، ۴۰۰مورد مرگ مربوط به آلودگی هوا گزارش شد. این تعداد تلفات در بریتانیا، موجب تصویب قانون هوای تمیز در سال ۱۹۵۶ شد. در ایالات‌متحده آمریکا نیز قانون کنترل آلودگی هوا به تصویب رسید.»

لندن، پکن و مکزیکوسیتی از جمله شهرهایی هستند که تجربه هولناک آلودگی هوا را از سر گذرانده‌ و با مدل‌‌‌های علمی و تخصصی مهار شده‌‌‌اند. اما هوای تهران بعد از چندین دهه هنوز دچار وضعیت مرگبار اینورژن است؛ بدون اینکه حتی یک‌سال توانسته باشند، آلودگی را در حد استاندارد کنترل کنند. تنها راهکار مقامات در ایران تعطیلی مدارس، دانشگاه‌‌‌ها و اداره‌‌‌ها یا مددرسانی باد و باران در فصول سرد سال است و روش کارآمدی در مدیریت سوخت خودروها، کارخانه‌‌‌ها، منازل و دیگر مراکز آلاینده صورت نگرفته است.

وضعیت آلودگی هوای تهران روزبه‌روز بدتر و خطرناک‌‌‌تر شده است. آلودگی هوای تهران از منابع ایستا و متحرک تغدیه می‌کند. وجود ۷۱هزار کارخانه و استفاده زیاد از سوخت مازوت در این کارخانه‌ها باعث شده است که ۸/ ۶۹‌درصد سولفور دو اکسید و ۷/ ۷۰‌درصد نیتروژن دو اکسید و... منتشرشده از منابع ایستا باشد. آلاینده‌‌‌ هوای تهران براساس بررسی‌‌‌ها منواکسیدکربن است که منجر به سردرد، کاهش هوشیاری، حمله قلبی، بیماری‌‌‌های قلبی و عروقی، ناتوانی در رشد جنین و در نهایت مرگ می‌شود. دی‌‌‌اکسید سولفور باعث سوزش چشم، خس‌خس سینه، تنگی و سفتی قفسه سینه، تنگی نفس، تخریب ریه، اختلالات بینایی و... می‌شود. نیتروژن دی‌‌‌اکسید به عفونت دستگاه تنفسی، تحریک ریه، سرفه، درد قفسه سینه و مشکل تنفسی منجر می‌شود.

اوزون نیز عامل سوزش چشم و گلو، سرفه و مشکلات راه تنفسی، آسم و تخریب ریه است. سرب نیز سبب کم‌‌‌خونی، افزایش فشار خون، تخریب کلیه و مغز، اختلالات عصبی، سرطان و کاهش ضریب هوشی می‌شود. ذرات بسیار کوچک دوده، گردوغبار و قطرات کوچک مایع نیز باعث سوزش چشم، آسم، برونشیت، تخریب ریه، سرطان، مسمومیت فلزات سنگین، اختلال سیستم قلبی عروقی و اختلالات بینایی می‌شود.

اگر ریشه‌‌‌های استمرار آلودگی را بررسی کنیم نمی‌‌‌توانیم فقط به مساله تحریم در یکی، دودهه اخیر اشاره کنیم؛ اگرچه طی دودهه اخیر به‌خصوص بعد از سال ۱۳۸۴ به‌یکباره شدت آلودگی هوا در پایتخت شتابناک و بحرانی شده است. اما آنچه قطعا در استمرار آلودگی هوای تهران و ناکارآمدی روش‌ها و طرح‌‌‌های مقابله موثر بوده، فقدان اولویت مبارزه با آلودگی و رعایت الزامات زیست‌‌‌محیطی از سوی دولت‌‌‌ها و شهرداری‌‌‌ها در طول دودهه گذشته بوده است. این در حالی است که ضررهای اقتصادی استمرار آلودگی هوا بسیار قابل‌توجه است. براساس گزارش سال ۲۰۱۸ بانک جهانی اگر غلظت ذرات معلق هوای تهران از ۳۲میکروگرم بر مترمکعب کنونی به ۱۰میکروگرم بر مترمکعب که استاندارد جهانی است برسد، سالانه ۸/ ۱میلیارد دلار بابت خسارت‌‌‌های اقتصادی و پیشگیری و درمان، در شهر تهران صرفه‌‌‌جویی خواهد شد.