ابهامات آژانس؛ رمز موفقیت یامرگ مذاکرات برجامی
در شرایط کنونی درخواست تهران برای ارائه تضمین‌‌‌‌‌‌های معتبر درخصوص بهره‌‌‌‌‌‌مندی از مزایای اقتصادی توافق و تاکید بر خاتمه تحقیقات آژانس بین‌‌‌‌‌‌المللی انرژی اتمی و چگونگی همراهی محور غرب در این دو مورد، در زمره مهم‌ترین موانع احیای برجام هستند. در واقع، در اواخر ماه اوت امیدها برای احیای برجام بسیار افزایش یافت. در این زمینه تهران در پاسخ به آنچه از سوی جوزپ بورل در هشتم ماه اوت، «متن نهایی» پیشنهادی اتحادیه اروپا خوانده شد، در پانزدهم‌ماه اوت (۲۴مرداد) عمدتا بحث تضمین‌‌‌‌‌‌های معتبر درزمینه لغو تحریم‌ها را مطرح کرده بود. جوزپ بورل پاسخ تهران را معقول خواند؛ با این‌حال تهران که به‌نظر در پاسخ خود به وی پایان تحقیقات آژانس را صراحتا مطرح نکرده بود، در یکم سپتامبر (دهم شهریور) موضوع اتمام تحقیقات آژانس بین‌‌‌‌‌‌المللی انرژی اتمی درخصوص آثار اورانیوم در سه مکان اعلام‌‌‌‌‌‌نشده به آژانس را مورد تاکید قرارداد. در واکنش به این درخواست بود که آمریکا و اتحادیه اروپا ضمن مخالفت با مشروط‌کردن احیای برجام به پایان تحقیقات آژانس بین‌‌‌‌‌‌المللی انرژی اتمی، مقوله همکاری تهران با آژانس را فرآیندی جدای از برجام دانسته و تهران را ملزم به پاسخگویی به سوالات این نهاد در چارچوب تعهدات پادمانی آن می‌‌‌‌‌‌دانند.
پیرو چنین رویکردی با پیشنهاد آمریکا و سه کشور اروپایی قطعنامه‌‌‌‌‌‌ای در ماه ژوئن به امضای ۳۰ عضو از ۳۵ عضو شورای‌حکام رسید که از تهران می‌خواهد «فورا در راستای ارائه پاسخ به سوالات مزبور با آژانس همکاری کند.» با وجود این، مواضع رافائل گروسی و گزارش آژانس در نشست ماه سپتامبر بیانگر عدم‌همکاری تهران با این نهاد بود. از این‌‌‌‌‌‌رو سه کشور اروپایی و آمریکا این‌بار صدور بیانیه‌‌‌‌‌‌ای را در راستای اعمال فشار بر تهران برای همکاری بیشتر با این نهاد بین‌‌‌‌‌‌المللی در دستور کار قراردادند که به امضای ۲۳ عضو شورای‌حکام این سازمان نیز رسید، اگرچه شورای‌حکام در نشست اخیر خود به صدور بیانیه اکتفا کرد، اما متن این بیانیه تاکیدی برای اجرای قطعنامه قبلی بود؛ امری که حکایت از تداوم و عدم‌انعطاف در مواضع محور اروپایی-آمریکایی درخصوص لزوم همکاری تهران با آژانس دارد.
موضوع موثر دیگری که در راستای احیای برجام بااهمیت محسوب می‌شود، انتخابات پیش‌رو در اسرائیل در دهم آبان است. بدون‌تردید درصورتی‌که توافق‌نامه اتمی پیش از این تاریخ احیا شود، ابزار تبلیغاتی مناسبی در اختیار بنیامین نتانیاهو برای زیر سوال بردن سیاست‌های دولت ائتلافی یائیر لاپید، نخست‌‌‌‌‌‌وزیر کنونی قرار می‌دهد؛ از این‌‌‌‌‌‌رو عدم‌احیای این توافق پیش از انتخابات یکم نوامبر خبر خوبی برای دولت کنونی اسرائیل محسوب می‌شود. نکته قابل‌‌‌‌‌‌توجه اینکه بر‌گزاری انتخابات و تعیین‌تکلیف دولت و نخست‌‌‌‌‌‌وزیر آینده اسرائیل، شرایط را برای تمرکز هرچه بیشتر تل‌‌‌‌‌‌آویو بر اقدامات مخرب خود برای جلوگیری از احیای برجام فراهم خواهد کرد.
موضوع سومی که در روند پیشبرد مذاکرات برجام تاثیر تعیین‌‌‌‌‌‌کننده‌‌‌‌‌‌ای دارد انتخابات میان‌‌‌‌‌‌دوره‌‌‌‌‌‌ای کنگره آمریکا در هشتم نوامبر (۱۸آبان) است. در واقع، در صورت حصول هر نوع توافق اتمی با تهران، دولت جو بایدن موظف است طبق «قانون بازنگری توافق هسته‌‌‌‌‌‌ای ایران» (INARA) که در سال۲۰۱۵ در کنگره تصویب شد، پس از ۳۰ روز متن توافق را به‌‌‌‌‌‌صورت کامل برای بررسی به کنگره این کشور تحویل دهد. مبرهن است که دولت دموکرات کاخ‌سفید در شرایطی که درگیر انتخابات میان‌‌‌‌‌‌دوره‌‌‌‌‌‌ای است نمی‌‌‌‌‌‌خواهد خود را درگیر بحث و جدال‌‌‌‌‌‌های احتمالی حزب رقیب درخصوص توافق‌نامه اتمی کند. از این‌‌‌‌‌‌رو، جو بایدن مذاکرات احتمالی در این زمینه را به پس از انتخابات موکول خواهد کرد؛ اگرچه امکان رایزنی‌هایی در این زمینه در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل دور از انتظار نیست.
نکته قابل‌‌‌‌‌‌توجهی که در این زمینه باید درنظر گرفت احتمال تقویت جایگاه حزب جمهوری‌خواه به‌‌‌‌‌‌طور کلی و حامیان تفکر ترامپی به‌‌‌‌‌‌طور خاص در این انتخابات است. با در نظر گرفتن چنین فرضی و این واقعیت که بخش قابل‌‌‌‌‌‌توجه و قدرتمندی از نمایندگان دموکرات کنگره ازجمله سناتور باب منندز، رئیس کمیته روابط خارجی سنا، مخالف برجام هستند، شرایط برای احیای توافق پس از انتخابات میان‌‌‌‌‌‌دوره‌‌‌‌‌‌ای کنگره از سوی دولت جو بایدن سخت‌‌‌‌‌‌تر خواهد شد. در یک جمع‌‌‌‌‌‌بندی کلی، به‌نظر می‌رسد باوجود اینکه بازگشت به برجامی «پایدار» و تعدیل اختلافات موجود مناسب‌‌‌‌‌‌ترین گزینه پیش‌روی رهبران تهران و واشنگتن است، عمده مولفه‌‌‌‌‌‌های کوتاه‌‌‌‌‌‌مدت موثر بر این توافق، چشم‌‌‌‌‌‌انداز چندان مثبتی برای احیای آن ارائه نمی‌کنند.
اولا همچنان‌که رافائل گروسی بیان کرده‌است نشست جدیدی برای بررسی سوالات نهاد متبوع وی با مقامات در تهران برنامه‌‌‌‌‌‌ریزی نشده است که به معنای باقی‌ماندن اختلافات در زمینه‌‌‌‌‌‌ای است که آمریکا و سه کشور اروپایی درخصوص آن اشتراک‌نظر داشته و امتیازدهی در این زمینه با توجه پیامدهای جدی آن در تضعیف ساختارهای منع‌اشاعه ازجمله تضعیف آژانس بین‌‌‌‌‌‌المللی انرژی اتمی بعید به‌نظر می‌رسد؛ ثانیا دولت جدید در اسرائیل از گرفتاری‌‌‌‌‌‌ها و دغدغه‌‌‌‌‌‌های انتخاباتی خارج‌‌‌‌‌‌شده و با قدرت مانور بیشتر بر مقابله با تهران متمرکز خواهد شد؛ ثالثا تقویت جایگاه احتمالی حزب جمهوری‌خواه در انتخابات میان‌‌‌‌‌‌دوره‌‌‌‌‌‌ای که توافق‌نظر گسترده‌‌‌‌‌‌ای درخصوص مخالفت با توافق‌نامه اتمی تهران در آن وجود دارد، زمینه برای اعمال فشار بیشتر بر دولت جو بایدن را فراهم کرده و قدرت مانور حامیان احیای برجام را تعدیل خواهد کرد و نهایتا اینکه بحث نیاز غرب به ورود نفت و گاز ایران به بازارها در زمستان پیش‌رو به‌عنوان یکی از پیش‌‌‌‌‌‌فرض‌‌‌‌‌‌های مورد تاکید تهران دیگر موضوعیت نخواهد داشت.
با درنظر گرفتن این شاخص‌‌‌‌‌‌ها و دو مانع مطروحه درخصوص تضمین‌‌‌‌‌‌های موردنظر تهران و خاتمه بررسی‌‌‌‌‌‌های آژانس درخصوص سه مکان آلوده به آثار اورانیومی، درخصوص احیای توافق‌نامه اتمی چند نکته اساسی قابل‌‌‌‌‌‌ذکر است: اولا با توجه به شرایط حاکم بر برنامه اتمی ایران و پیشرفت قابل‌‌‌‌‌‌توجهی که در این زمینه صورت‌گرفته است، سیاست حفظ شرایط موجود پایدار نخواهد بود؛ ثانیا امکان توافق‌های موقت و موردی بسیار ضعیف به‌نظر می‌رسد؛ ثالثا در صورت علاقه‌‌‌‌‌‌مندی به احیای توافق، تهران یا رویکرد غرب مبنی‌بر جدایی همکاری با آژانس و تعهدات برجامی را می‌‌‌‌‌‌پذیرد و با وجود مفتوح‌بودن پرونده سه مکان یادشده، بازگشت به تعهدات اتمی را از سر خواهد گرفت یا اینکه با ارائه پاسخی قانع‌‌‌‌‌‌کننده به این نهاد، پرونده موردنظر را مختومه خواهد کرد.
