مقصد ارزان گردشگری
همچنین کاهش بی‌‌‌سابقه ارزش لیر طی هفته‌های گذشته در آستانه تصمیم مهم در مورد سیاست پولی از سوی بانک مرکزی آمریکا نیز قرار دارد که می‌تواند پول‌‌‌های بیشتری را از بازارهای نوظهوری مثل ترکیه جذب کند.
شایان ذکر است که لیر، پول ملی ترکیه طی سال گذشته میلادی حدود ۴۸درصد از ارزش خود را در مقابل دلار آمریکا از دست داده و در ردیف پول‌‌‌های با بدترین عملکرد در بازارهای نوظهور قرار گرفته است.
در مقابل این بحران که بسیاری از اقتصاددانان بین‌المللی احتمال بروز آن را در بازار ترکیه دیر یا زود می‌دادند، سیاست جدید اقتصادی دولت اولویت به صادرات و اعطای وام است و از طرف دیگر با افزایش ۲۱درصدی نرخ تورم در ترکیه به بودجه این کشور نیز فشار شدیدی وارد شده که مجموع این امور به نگرانی‌‌‌ها دامن زده است.
ناگفته نماند که از عمده مواردی که منجر به بروز بحران ارزی در این کشور شد رقم بالای بدهی خارجی این کشور است با مدنظر قراردادن این نکته که نظام ارزی ترکیه شناور است یعنی بر مبنای عرضه و تقاضای ارزهای خارجی تعیین می‌شود.
به طور رایج بحران اقتصادی از چند طریق به سایر کشورها سرایت می‌‌‌کند. بازارهای مالی عمده‌‌‌ترین و سریع‌ترین کانال انتقال بحران‌‌‌ها هستند. تجارت یا به زبان ساده‌تر همان صادرات و واردات، مسیر اصلی بعدی برای انتقال است و پس از آن گردشگری به همراه سایر بخشهای اقتصاد قرار دارند. با توجه به فقدان بازارهای مالی به هم پیوسته بین ایران و ترکیه، احتمالا مسیر انتقال بحران به ایران تنها محدود به تجارت مشتمل بر صادرات و واردات، گردشگری و حساب درآمد خواهد بود.
صادرات و واردات
همان‌طور که اشاره شد یکی از متغیرهای مهمی که می‌تواند از طریق کاهش ارزش پولی ملی ترکیه بر اقتصاد کشور ما اثر گذارد، روند تجارت خواهد بود. بر اساس نظریه‌های علم اقتصاد کاهش ارزش پول ملی منجر به افزایش صادرات و کاهش واردات خواهد شد که این مورد در خصوص ترکیه نیز صادق است. پس در صورت کاهش ارزش لیر ترکیه، صادرات ترکیه افزایش و در مقابل، واردات آن کاهش خواهد یافت. روی دیگر سکه این است که صادرات ما به ترکیه کاهش و واردات ما از این کشور (چه به طور رسمی و چه به صورت قاچاق) افزایش خواهد یافت. در نتیجه، تراز تجاری ما با ترکیه منفی خواهد شد که احتمالا به عمیق‌‌‌تر شدن بحران ارزی کشور منجر خواهد شد. البته عمده صادرات ایران به ترکیه گاز است که آن هم طبق قراردادهای بین‌المللی و بر پایه دو ارز دلار و یورو محاسبه می‌شود و با لحاظ کردن صادرات گاز ایران به ترکیه در تجارت بین دو کشور، تراز تجاری مثبت است.
موضوعی که در این میان قابل تامل و بررسی است؛ سقوط ادامه‌‌‌دار نرخ برابری لیر ترکیه در مقابل دلار آمریکا به دلیل سهم پررنگ ترکیه در تجارت ایران و نیز رقابت جدی دو کشور ایران و ترکیه در کشورهای همسایه بالاخص در بازار عراق است که این مهم خود چالشی تازه برای تجارت خارجی ایران و نرخ ریال محسوب می‌شود.
ترکیه پس از چین، عراق و امارات متحده عربی مهم‌ترین بازار صادراتی کالاهای ایرانی است. مطابق اعلام اتاق بازرگانی تهران، ارزش صادرات ایران به ترکیه در ۱۲ ماه سال ۱۳۹۹ حدود ۴میلیارد و ۳۹۶میلیون دلار بوده است و در مقابل ارزش واردات ایران از ترکیه در همین بازه زمانی یک میلیارد و ۷۷۴میلیون دلار بوده است.
در چنین شرایطی، استمرار سقوط نرخ برابری لیر می‌تواند مزیت قیمتی کالاهای صادراتی ایران به ترکیه را کاهش دهد و در مقابل موجب تشویق واردات بیشتر کالا از ترکیه به ایران شود که در نهایت به افزایش کسری تجاری ایران در برابر ترکیه منجر می‌شود که در شرایط کنونی که کشور در جنگ اقتصادی است، خوشایند نیست.
گردشگری
ترکیه اولین مقصد گردشگری ایرانیان در سالهای اخیر است. تنها در ماه سپتامبر ۲۰۲۱ میلادی، ۱۰۶هزار ایرانی از شهر استانبول ترکیه بازدید کردند. همچنین در این ماه نیز ایرانیان رکورد خرید خانه در ترکیه را هم شکستند. افت ارزش لیر ترکیه سبب سفر بیشتر گردشگران خارجی و خرید مسکن در این کشور بالاخص برای جامعه ایرانی به دلایلی همچون اشتراکات مذهبی، نزدیکی مسافت و لغو روادید شده است. چنانچه هزینه متوسط هر ایرانی در ترکیه را حدود ۱۰۰۰ دلار فرض کنیم، بنابراین ایرانی‌‌‌ها بیش از ۵/ ۲ میلیارد دلار به شکل توریسم یا همان گردشگر در ترکیه هزینه کرده‌‌‌اند. با کاهش ارزش پول ملی ترکیه (به فرض اینکه سایر عوامل دخیل را ثابت در نظر بگیریم) و ارزان‌تر شدن خدمات در این کشور، احتمالا تقاضای سفر به ترکیه باز هم افزایش خواهد یافت که از این محل نیز فشار مضاعفی به بازار ارز ایران وارد خواهد شد بنابراین این زنگ خطری برای دولت از نظر خروج بیشتر ارز از کشور خواهد بود. لازم به ذکر است که مقوله گردشگری موضوع مهمی برای کشور ترکیه است که درآمد ارزی حاصل از گردشگری آن حتی از بسیاری کشورهای توریسم‌محور اروپا نیز پیشی گرفته است. یعنی دولت ترکیه نگاه و برنامه‌ریزی ویژه‌ای به موضوع گردشگری بالاخص برای مخاطبان ویژه آن همچون ایران و کشورهای عربی دارد.
حساب درآمد
همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد با کاهش ارزش پول ملی ترکیه، کالاهای این کشور برای سایر کشورها ارزان شده و صادرات ترکیه افزایش خواهد یافت. در این شرایط، افزایش واردات کشور ما از ترکیه (رسمی، غیررسمی و قاچاق) بسیار محتمل و چه بسا قطعی است که باید تدابیر لازم برای کنترل آن از طریق تعرفه‌‌‌های گمرکی یا نظارت سیستمی گمرکی و مانند آن اتخاذ شود.
عراق طی سال گذشته مقصد۴/ ۵درصد صادرات ترکیه به ارزش ۱/ ۹میلیارد دلار بوده که سومین مقصد کالاهای صادراتی ترکیه پس از آلمان و انگلستان است. از طرف دیگر عراق به مقصد ۲۰درصد صادرات ایران بدل شده و پس از چین دومین مقصد کالاهای ایرانی است به بیان دیگر عراق علاوه بر همسایه بودن جزو کشورهای هدف ایران در تجارت خارجی نیز است.
در سه‌ماه اول سال ۱۴۰۰ عراق رتبه دوم را در بین کشورهای هدف صادراتی ما به خود اختصاص داده و طی مدت یاد شده ۹میلیون و ۶۱۱هزار تن کالا به ارزش ۲میلیارد و ۳۴۳میلیون دلار از ایران به عراق صادر شده است. سهم بازار عراق در بازه زمانی یاد شده ۲۲درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران بوده است.
در مجموع در سه‌ماه ابتدای امسال بیشترین میزان صادرات ما بعد از عراق به ترتیب به کشورهای امارات متحده عربی، ترکیه، افغانستان و هند بوده است.
در مقابل ترکیه نیز در فاصله سالهای ۲۰۱۹-۲۰۱۸ در کنار امارات عربی متحده و چین در حال تلاش به منظور گسترش بازار وارداتی و صادراتی عراق بوده است و رقابتی جدی با ایران برای توسعه سهم بازار خود در عراق را آغاز کرده است. در چنین شرایطی، ادامه سقوط نرخ برابری لیر می‌تواند نفوذ کالاهای ترکیه در بازار عراق را به زیان کالاهای ایرانی تسهیل کند.
به این ترتیب با وجود ادامه تحریم‌های آمریکا، رکود حاصل از شیوع کرونا و سقوط ادامه‌‌‌دار لیر، تامین ارز از بازار ترکیه و عراق را برای ایران دشوار خواهد کرد و این احتمال به وجود خواهد آمد که سقوط لیر ترکیه به کاهش بیشتر نرخ برابری ریال نیز منجر شود. با مدنظر قراردادن این موضوع که اصولا سیاست کشور ترکیه بر صادرات پایه‌ریزی شده است اما تاکنون توانسته است کارنامه موفقی در تامین زیرساخت‌‌‌های لازم و موردنیاز خود در حوزه‌‌‌های بانکی، حمل‌ونقل، ارتباطات بین‌المللی، بسته‌‌‌بندی و … داشته باشد، پس از این نگاه نیز قطعا کاهش ارزش پول ملی ترکیه به افزایش صادرات این کشور کمک خواهد کرد. از طرف دیگر صادرکنندگان در ترکیه مورد حمایت ویژه دولت قرار دارند پس کاهش ارزش پول ملی به‌طور قطع می‌تواند بازارهای مهم کشور ما مثل عراق، روسیه و حتی کشورهای آسیای میانه را تحت‌تاثیر قرار دهد بالاخص در اقلامی مانند محصولات کشاورزی و مواد غذایی که موضوع رقابت بین دو کشور ایران و ترکیه در بازارهای مشترک بین‌المللی است.
البته در ادامه این یادداشت ناگفته نماند که اگرچه کاهش ارزش لیر منجر به افزایش تقاضا برای خرید محصولات ترکیه‌ای یا به بیان دیگر افزایش صادرات این کشور می‌شود ولی این مزیت تنها برای اقلام صادراتی است که به‌طور کامل در داخل ترکیه تهیه می‌شوند یعنی به کلام دیگر اگر مواد اولیه اقلام صادراتی ترکیه از سایر کشورها تامین شود این فاکتور به افزایش قیمت‌ها منجر خواهد شد. از این زاویه که منجر به استفاده از ذخایر ارزی کشور و در نهایت تورم در بخشهای مختلف کشور خواهد شد.
