راه‌حل میانه کدام است؟
به‌طور کلی، رأی‌گیری الکترونیکی را می‌توان به دو نوع اصلی تقسیم‌‌بندی کرد:
۱- رأی‌گیری الکترونیکی که به‌صورت فیزیکی توسط نمایندگان دولتی یا مقامات مستقل انتخاباتی نظارت می‌شوند (machine voting). (مانند قرار دادن دستگاه‌های رأی‌گیری الکترونیکی در ایستگاه‌های رأی‌گیری)
۲- رأی‌گیری الکترونیکی از راه دور (electronic voting یاe-voting ) که در آن رأی‌گیری تنها با حضور رأی‌دهنده انجام می‌پذیرد، و به‌صورت فیزیکی توسط نمایندگان دستگاه‌های دولتی نظارت نمی‌شود (به‌عنوان مثال رأی‌دهی شخص از طریق کامپیوتر شخصی، تلفن همراه یا ارتباط تصویری از طریق اینترنت).
آنچه امروزه در کشور ما از انتخابات الکترونیک بر سر زبان‌هاست و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است نوع اول انتخابات الکترونیکی است. لذا در این یادداشت نوع اول انتخابات الکترونیکی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
انتخابات الکترونیک آری یا خیر؟
در مواجهه با این سوال در عصر حاضر اولین جوابی که به ذهن انسان خطور می‌کند مطلوب بودن انتخابات الکترونیک است. اما رسیدن به جواب صحیح این سوال نیازمند دقت‌نظر کارشناسی و پرداختن به زوایای مختلف در این موضوع است.
مهم‌ترین دلایلی که باعث شده تا الکترونیکی شدن انتخابات به‌عنوان جایگزین انتخابات سنتی در کشور مطرح شود عبارتند از:
- شفافیت در انتخابات و جلوگیری از تخلفات احتمالی
- تسریع در اخذ آرا
- سهولت و تسریع در شمارش آرا
- جلوگیری از خطاهای انسانی در شمارش آرا
- تسریع در تجمیع آرا
- جلوگیری از اسراف و کم کردن هزینه‌های انتخابات
از آنجا که مسوولان دلسوز نظام چه در مقام اجرا و چه در مقام نظارت بر انتخابات، به جهت نداشتن تخصص، اطلاعات کافی و صحیح از انتخابات الکترونیکی ندارند و نقاط قوت و ضعف امور الکترونیکی را به درستی نمی‌دانند در مرحله اول مواجهه با این موضوع، الکترونیکی شدن انتخابات را در خرید یا تولید تجهیزات و لوازم سخت‌افزاری نوین می‌دانند. به‌عنوان نمونه حسینعلی امیری سخنگوی وزارت کشور در تاریخ ۲۳/ ۱۰/ ۱۳۹۳ درباره برگزاری انتخابات الکترونیکی گفت: ما به ۹۵ هزار صندوق رای در کشور نیاز داریم که اگر بنا بر برپایی تمام الکترونیکی انتخابات باشد به جای آن باید ۹۵ هزار دستگاه الکترونیکی شبیه خودپردازهای بانک جایگزین کنیم. وی افزود: برای تامین این دستگاه‌ها به ۴۰۰ میلیارد تومان بودجه نیاز است.با کمی دقت نظر می‌توان فهمید که تهیه چنین دستگاه‌هایی با قیمت دلار امروزی چه هزینه سرسام‌آوری را به بیت‌المال تحمیل می‌کند و نگهداری آنها چه هزینه‌های گزافی خواهد داشت و همچنین با توجه به عمر طبیعی سختافزارها (متوسط عمرشان سه تا چهار سال) باید برای انتخابات دوره بعد، مجددا آنها را خریداری کرد. پس خرید دستگاه‌های سخت‌افزاری هزینه‌های انتخابات را کم که نمی‌کند، بلکه چند برابر افزایش می‌دهد.
از طرفی سرعت اخذ آرا در شعب نیز نه‌تنها بیشتر نمی‌شود بلکه باعث کندی روند اخذ آرا خواهد شد زیرا وقتی صندوق آرا به‌صورت سنتی باشد، شخصی که وارد شعبه اخذ رای می‌شود معطل دیگری نمی‌ماند و با گرفتن برگه رأی می‌تواند در فضای اختصاص داده شده برای نوشتن تعرفه‌ها، رأی خود را نوشته و بدون معطلی آن را در صندوق بیندازد، بنابراین در خیلی از شعبه‌های اخذ رأی وجود یک صندوق جهت اخذ آرا کافی است، در صورتی که اگر از دستگاه‌های الکترونیکی برای اخذ رأی استفاده شود زمان بسیار زیادی صرف وارد کردن اطلاعات نامزدها توسط هر شخص می‌شود، به ناچار باید تعداد دستگاه‌ها را چند برابر کرد تا ازدحام جمعیت همانند ازدحام جمعیت در صندوق‌های سنتی نشود، در این صورت باید متحمل هزینه‌های نجومی برای تأمین دستگاه‌های اضافی شد. علاوه بر این بسیاری از مردم روش استفاده از چنین دستگاه‌هایی را نمی‌دانند و با سختی فراوان می‌توانند اسامی نامزدهای خود را وارد نمایند. بنابراین سرعت اخذ آرا در شعبه‌ها به مراتب کاهش پیدا می‌کند.با توجه به مطالب عنوان شده به وضوح روشن می‌شود در انتخابات الکترونیکی سخت‌افزاری دو دلیل از دلایل اصلی مطرح در انتخابات الکترونیک یعنی تسریع اخذ رأی در شعب و جلوگیری از اسراف و هزینه‌های انتخابات، منتفی است.
اما در همه انتخابات مهم‌ترین فاکتوری که اهمیت ویژه دارد امنیت انتخابات است. اگر انتخابات امن در کشور برگزار نشود، تعداد شرکت‌کنندگان در رأی‌گیری کاهش پیدا می‌کند و پشتوانه مردمی نظام‌ها سست می‌شود، در نتیجه بخش دموکراسی یا همان مردم‌سالاری نظام‌ها از بین می‌رود و نارضایتی عمومی فراگیر می‌شود.پس از آنجا که همه چیز باید فدای امنیت انتخابات شود، قانون، دو حوزه اجرا و نظارت را مجزا کرده تا تبانی و تقلب در انتخابات صورت نگیرد. لذا وزارت کشور را مجری و شورای نگهبان را ناظر انتخابات قرار داده است که جلوی تخلفات احتمالی گرفته شود.
ناظر باید نسبت به مجری بی‌اعتماد باشد تا بیشترین تدابیر نظارتی جهت عدم‌تخلف یا تقلب در انتخابات صورت گیرد. بنابراین استفاده از سخت‌افزارهای الکترونیکی جهت اخذ آرا به اذعان همه کسانی که در حوزه سخت‌افزار و نرم‌افزار تخصص و سررشته دارند، دارای نقاط ضعف و به اصطلاح باگ‌های امنیتی بسیاری است چرا که فرآیند ساخت سختافزارها ازمرحله توسعه، تست و صنعتی کردن آنها، همواره دارای ریسک تولیدکننده است و احتمال ایجاد خلل در این سختافزارها بسیار زیاد است. به‌عنوان نمونه در هر یک از این مراحل، سازنده می‌تواند یک بُمبِر (bomber) در دستگاه قرار دهد تا به‌عنوان مثال در فلان تاریخ دستگاه از کار بیفتد مانند دستگاه‌های مورد استفاده در شرکت نفت که از طرف سازنده خارجی آنها مقرر شده تا تاریخ ۲۰۲۰ فعالیت داشته باشد و بعد از آن از کار می‌افتند.
از طرفی در بعد نرم‌افزاری دستگاه‌ها، درهمه مراحل از توسعه، تست و عملیاتی کردن آنها به‌شدت ریسک امنیتی وجود دارد. به‌عنوان مثال کسی که کد‌نویسی نرم‌افزار را انجام می‌دهد این امکان را دارد در دستگاهی که به‌صورت برخط (آنلاین) مورد استفاده قرار می‌گیرد تغییراتی را در بخش نرم‌افزاری آن انجام دهد. مثال قابل‌فهم آن برای توده مردم، مانند ویرایش کردن پیام‌ها در پیام‌رسان‌های امروزی بعد از ارسال آن برای مخاطب است. البته که درک وجود چنین باگ‌های امنیتی برای شخص متخصص سخت‌افزار و نرم‌افزار بسیار ساده است.
اگر بپذیریم که درصد احتمالات اینچنینی بسیار پایین است که نیست، درصد محتمل یعنی خطری که ممکن است یک نظام مردم‌سالار را تهدید کند، بسیار زیاد است، زیرا مردم را نسبت به جمهوریت یک نظام بدبین خواهد کرد. حال با توجه به توان و انگیزه دشمن برای ایجاد خلل در انتخابات، برگزاری انتخابات الکترونیک امن، به‌صورتی‌که مسوولان خواهان آن هستند بسیار پرریسک خواهد بود، علاوه‌بر آن شفافیت انتخابات نیز زیر سوال خواهد رفت.
پس صرف برگزاری الکترونیکی انتخابات آن‌هم با مدلی که برخی از مسوولان خواهان آن هستند، باعث نمی‌شود که مردم به نتیجه انتخابات اطمینان کنند بلکه به عکس ممکن است باعث سلب اعتماد مردم شود. کما اینکه در انتخابات الکترونیکی افغانستان شاهد آن هستیم. به همین خاطر بسیاری از کشورهای اروپایی و همچنین کشورهای پیشرفته و صنعتی دنیا انتخابات الکترونیکی برگزار نمی‌کنند که کشته شدن ۲۷۲ نفر از عوامل اجرایی در انتخابات اخیر کشور اندونزی موید این مطلب است.
لذا ایجاد امنیت انتخابات که مهم‌ترین فاکتور در همه انتخابات است، نباید قربانی بقیه امور در انتخابات شود، بلکه باید تدبیری اندیشید که از الکترونیک کردن انتخابات، امنیت بیشتری برای صیانت از آرای رأی‌دهندگان ایجاد شود.
می‌توان انتخابات الکترونیکی برگزار کرد و ریسک‌ها و هزینه‌های آن را پایین آورد
اولا نیازی به خرید یا تولید سخت‌افزارهای الکترونیکی با توجه به هزینه‌های ساخت و نگهداری آن نیست. زیرا با امکانات موجود می‌توان به نحو مطلوب، سریع‌ترین و شفاف‌ترین و امن‌ترین انتخابات را برگزار کرد و از اسراف و اتلاف اموال عمومی (بیت‌المال) جلوگیری کرد و به جای طرح‌های هزینه‌بر از امکانات موجود مانند رایانه‌های موجود در بازار استفاده کرد چون سازنده‌های مختلف در آن دخیل بوده‌اند، به مراتب ریسک تولیدکننده را کاهش می‌دهد.
ثانیا کلیدواژه حل مشکلات در انتخابات الکترونیک، ایجاد شفافیت، برای رای‌دهندگان است. برای ایجاد شفافیت، مردم به‌عنوان ضلع سوم انتخابات می‌توانند جهت اعتمادسازی و کاهش ریسک ایفای نقش کنند. به این ترتیب که در مراحل انتخابات مردم به‌عنوان مالکان اصلی انتخابات همه جزئیات را به‌صورت شفاف ببینند و مسوولان مکلف باشند نتیجه را بی‌وقفه به اطلاع مردم برسانند. شفافیت باید به نحوی باشد که افراد با سطح دانش متوسط آن را فهم کنند زیرا در هر نرم‌افزاری امکان تخلف وجود دارد. به‌عنوان مثال در یک تراکنش بانکی، جزئیات تراکنش از طرف بانک به صاحب حساب پیامک می‌شود بنابراین در صورت تخلف، صاحب حساب می‌تواند به استناد پیامکی که حاوی جزئیات تراکنش است از فروشنده یا فرد خاطی شکایت کند زیرا بانک با ایجاد شفافیت به تراکنش‌ها، صاحب حساب را از تخلف احتمالی آگاه می‌کند که در این صورت ریسک تخلف برای فرد خاطی بالا می‌رود و احتمال تخلف به‌شدت کاهش پیدا می‌کند.
در انتخابات نیز ایجاد ضلع سوم باعث کاهش ریسک و افزایش ضریب اطمینان و کاهش احتمال تخلفات است.
راه‌حل نهایی برای برگزاری انتخابات شفاف الکترونیک
۱- نحوه تایید صلاحیت رأی‌دهندگان
می‌توان با استفاده از کامپیوترهای معمولی مستقر در شعب اخذ رای برای تایید صلاحیت و ثبت کد ملی رای‌دهندگان در سرور وزارت کشور اقدام کرد. در این صورت:
نمی‌شود رایی قبل از ساعت شروع انتخابات اخذ شود.
نمی‌شود با شناسنامه قلابی رأی داد.
نمی‌شود با شناسنامه مردگان رأی داد.
نمی‌شود یک فرد دو مرتبه رأی دهد.
۲- نحوه انتخاب نامزدها توسط مردم
با فراهم کردن رایانه معمولی و چاپگر در شعب اخذ رای به میزان نیاز نسبت به رای‌دهندگان به‌طوری که هر شخص نامزدهای خود را از طریق رایانه معمولی مستقر در شعب و با استفاده از نرم‌افزار مخصوص انتخاب می‌کند و بعد از تکمیل تعداد نامزدها و مشاهده کامل اسامی در صورت وقوع اشتباه یا خطا، تغییرات را اعمال می‌کند اما اگر اسامی نامزدها درست مطابق با انتخاب خود فرد بود، آن را تایید می‌کند و با قرار دادن برگه تعرفه در چاپگر از اسامی و کد نمایندگان پرینت گرفته و در صورت مطابق بودن برگه چاپ شده با اسامی نامزدهای منتخب آن را در صندوق آرا می‌اندازد.
۳- نحوه خواندن صحیح آرا و شمارش آن
با توجه به اینکه آرا توسط چاپگر چاپ شده و دارای کد نامزدهای انتخاباتی است. دیگر امکان اشتباه شدن آرا وجود ندارد. بنابراین بحث صحیح خواندن آرا منتخبین خود به خود مرتفع می‌شود و از آنجا که کدها و اسامی دست نوشته نیست به‌راحتی و در زمان بسیار کم شمارش آرا انجام می‌شود بدین صورت که در اینجا نیز به جهت پایین آوردن ریسک تخلف می‌توان برگه تعرفه‌های اسکن شده توسط دستگاه اسکنر را یکبار با نرم‌افزار نوشته شده توسط نهاد اجرایی یعنی وزارت کشور شمارش کرد و یکبار نیز با نرم‌افزار نوشته شده توسط شورای نگهبان، تا درصد خطای شمارش آرا بسیار کاهش پیدا کند و به صفر برسد. با این مدل از رأی‌گیری الکترونیک هم فرآیند امنیتی اخذ آرا به خطر نیفتاده است و هم در صحت خواندن آرا و شمارش آن تسریع شده است. همچنین می‌توان با استفاده از کامپیوترهای معمولی و شماره‌دار کردن برگه‌های تعرفه داخل صندوق، نسبت به ثبت اطلاعات هر برگه رای اقدام کرد، سپس اطلاعات ثبت شده در اختیار ناظر قرار گیرد و ناظر تک‌تک برگه‌ها که شماره و اطلاعات آن مشخص است را در سیستم خود کنترل کند یا به‌صورت رندمی برخی از برگه‌ها را کنترل کند. جدا بودن سیستم ناظر و مجری در این مرحله به کاهش خطرات احتمالی کمک فراوان می‌کند.البته لازم است در نرم‌افزارهای مورداشاره برای حفظ محرمانگی اطلاعات، اقدامات رمزنگاری از طرف مجری و ناظر انجام شود که کاملا قابل انجام است.
۴- نحوه تجمیع آرا
با توجه به شیوه موجود که آرا در بخش‌ها، فرمانداری‌ها، استانداری‌ها و وزارت کشور مرحله به مرحله تجمیع می‌شود امکان اشتباه وجود دارد. بنابر این برای اینکه ریسک تجمیع آرا کاهش پیدا کند، راه‌حل پیشنهادی تجمیع آرا از مبدا صندوق‌ها است، به این صورت که صورت جلسه صندوق‌های رأی به‌صورت آنلاین در یک پایگاه داده متمرکز، قرار داده شود تا همه امور به‌طور شفاف از طریق اینترنت در اختیار مردم قرار بگیرد و برای ایجاد شفافیت بیشتر، اسکن صورت‌جلسات نیز در اینترنت به تفکیک صندوق‌ها منتشر شود.انتشار بلافاصله صورت‌جلسات روی اینترنت راه‌حل اساسی برای پیشگیری از تقلب و خصوصا ادعای تقلب است.بنابراین می‌توان با کمی دقت و توجه با حداقل هزینه، یکبار برای همیشه این چالش را حل و ساختاری منظم را برای اقدامات آتی ترسیم و تاسیس کرد.
