ادگار گل

رئیس موسسه تحقیقاتی مطالعات آینده

از دهه ۱۹۸۰ میلادی، تحقیقات علمی پیرامون تغییرات آب و هوایی تاکید کرده است که این تغییرات پیش‌بینی شده اثرات مهمی بر رخدادهایی در مناطق سراسر کره زمین خواهد گذاشت. تحقیقاتی که پیرامون آینده آب و هوا انجام شده است، یکی از «روندهای کلان» جهانی را تشکیل خواهند داد. در اصل، این به معنی آن است که در طول چند دهه آینده، این مساله تبدیل به پدیده‌ای جهانی می‌شود و بر نهادها و افراد تاثیر خواهد گذاشت. در کنار تغییرات آب و هوایی، تغییرات جمعیتی، جهانی شدن و شهرنشینی چالش‌هایی کلان برای کشورهایی از جمله در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ایجاد خواهد کرد. منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا یکی از مناطقی خواهد بود که بیشترین تاثیر را از این تغییرات آب و هوایی تجربه می‌کنند. این موارد شامل افزایش میانگین دما، بارندگی کمتر و نامنظم‌تر، تغییر الگوهای بارش، تداوم افزایش سطح دریا و تغییراتی در تامین آب خواهد بود. تمام این موارد در منطقه‌ای رخ خواهد داد که همین حالا نیز از گرم و خشک بودن، خشکسالی‌ها و کمبود آب رنج می‌برد.انتظار می‌رود تغییر وضعیت آب و هوایی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بر منابع آب، سطح دریا، تنوع زیستی، سلامت بشری، تولید غذا، استفاده از زمین و برنامه‌ریزی شهری و توریسم اثر بگذارد. هر یک از این تهدیدات چالش‌های فوق‌العاده مهمی برای حاکمیت ایجاد می‌کنند و نیازمند تلاش زیادی هستند تا آثار منفی و خطرناک آنها کاهش داده شود.

چالش‌های موجود در حوزه آب

منابع آب در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در حال کاهش یافتن هستند. کمبود آب نیز ‌اکنون در برخی مناطق در شرایط بحرانی است و تا سال ۲۰۲۵ نیز در این منطقه به سطح بحرانی خواهد رسید. برخی از متخصصان حتی پیش‌بینی کرده‌اند که هلال حاصلخیزی، از عراق و سوریه گرفته تا لبنان، اردن و فلسطین، ممکن است تمام کیفیت حاصلخیزی خود را پیش از پایان قرن حاضر از دست بدهد که این رویداد به علت از میان رفتن منابع آب رودخانه‌های بزرگ است. تغییرات ناشی از دخالت بشر اوضاع را بدتر می‌کند. برای مثال، ساخت گسترده سدها و اقدامات آبیاری ناپایدار در حادتر کردن این مساله نقش دارند. اثرات مورد انتظار تغییر وضعیت آب و هوایی احتمالا این اوضاع را بدتر نیز می‌کند. با تداوم افزایش دما، جریان آب در فرات ممکن است تا ۳۰ درصد کاهش یابد و رود اردن نیز تا پیش از پایان قرن ۸۰ درصد جریان خود را از دست بدهد.یک چالش مهم دیگر در خاورمیانه و شمال آفریقا افزایش سطح دریا است؛ زیرا بیشتر فعالیت‌های اقتصادی این منطقه، کشاورزی و مراکز جمعیتی در ساحلی‌ترین مناطق واقع شده‌اند. آسیب‌پذیری شدید مناطق ساحلی نسبت به افزایش سطح دریا در نتیجه طغیان رودها و افزایش میزان شوری آب، در کنار کاهش میزان منابع آب‌های شیرین مانند سفره‌های آب زیرزمینی، اوضاع را پیچیده‌تر می‌کند. روی‌هم‌رفته، افزایش یک متری سطح دریا به‌طور مستقیم بر ۴۱۵۰۰ کیلومتر مربع از مناطق ساحلی این منطقه اثر خواهد گذاشت. جدی‌ترین اثرات مربوط به این رویداد در مصر، تونس، مراکش، الجزایر، کویت، قطر، بحرین و امارات متحده عربی رخ خواهند داد. برای مثال، اثرات این اتفاق بر مصر به معنی آن است که ۶ میلیون نفر از شهروندان این کشور مجبور به نقل مکان به نقطه‌ای دیگر با تمام وسایل و زیرساخت‌های مورد نیازش هستند و ۴۵۰۰ کیلومتر مربع از زمین‌های کشاورزی ارزشمند نیز از دست خواهند رفت. روی‌هم‌رفته افزایش سطح دریا با این بزرگی به‌طور مستقیم بر بیش از ۳ درصد از جمعیت منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا اثر خواهد گذاشت.

چالش‌ها برای طبیعت، سلامت و غذا

در این منطقه تنوع زیستی در حال از میان رفتن است و با تغییرات آب و هوایی بیشتر نیز آسیب خواهد دید. افزایش ۲ درجه سانتیگرادی در دمای هوا موجب انقراض حدود ۴۰ درصد از تمام گونه‌های موجود در این ناحیه خواهد شد. کشورهای این منطقه اکوسیستم بی‌نظیری دارند که نسبت به تغییر وضعیت آب و هوایی بسیار حساس است که از این جمله می‌توان به جنگل‌های سدر در لبنان و سوریه، کرنا (حرا) در قطر، باتلاق‌های نی در عراق، دامنه‌های کوهستانی مرتفع در یمن و عمان و دامنه‌های کوهستانی ساحلی در دریای سرخ اشاره کرد. سلامت بشری نیز از افزایش دما در این منطقه متضرر خواهد شد که عمدتا به دلیل تغییرات در توزیع جغرافیایی عوامل بیماری‌زا همچون پشه‌ها، پاتوژن‌های موجود در آب، تغییرات کیفیت آب، غذا و هوای موجود اتفاق خواهند افتاد. احتمال زیادی وجود دارد که مواردی از بیماری‌های عفونی مانند مالاریا به خصوص در کشورهای مصر، مراکش و سودان افزایش پیدا کند. مالاریا که هم اکنون نیز بر حدود ۳ میلیون نفر در منطقه اثر می‌گذارد، شایع‌تر خواهد شد و در قلمروهای جدیدی گسترش خواهد یافت و این در حالی است که دمای هوای بالاتر دوره تخم‌ریزی آنها را کاهش داده و دامنه پشه‌های ناقل مالاریا و فراوانی آنها را افزایش خواهد داد. علاوه بر این، میزان بالاتر دی اکسید کربن و تشدید و مکرر شدن توفان‌های شن در مناطق کویری، واکنش‌های آلرژیک را افزایش داده و بیماری‌های ریوی را در سراسر این منطقه بیشتر می‌کند.علاوه بر این، تولید غذا نیز از این شرایط متاثر خواهد شد که به‌طور فزاینده‌ای تهدید به شمار می‌رود؛ زیرا بر اساسی‌ترین نیازهای بشری اثر می‌گذارد. افزایش خشکی هوا و تغییرات در طول فصل‌ها ممکن است موجب کاهش شدید محصولات کشاورزی شود که جایگزین چندانی برای آنها وجود ندارد. معیارهای تطبیقی فوری باید لحاظ شوند که شامل تغییر در تنوع محصولات، کودها و اقدامات آبیاری است. تمام این موارد نیازمند توسعه انواع جدیدی از محصولات است که می‌توانند با شرایط به وجود آمده تطبیق یابند. محصولاتی که نیاز به آب کمتری دارند و می‌توانند در برابر سطوح بالاتر شوری مقاومت کنند باید مورد توجه قرار گرفته و در مقیاس کلان معرفی شوند.

چالش‌ها برای برنامه‌ریزی و توریسم

تاکنون استفاده از زمین و مقررات برنامه‌ریزی شهری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، به شدت نیازهای اساسی تغییرات آب و هوایی را مورد بی‌توجهی قرار داده‌اند. به‌طور تخمینی حدود ۷۵ درصد از ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها در منطقه تحت خطر مستقیم اثرات آب و هوایی قرار دارند که بیش از همه افزایش سطح دریا، افزایش تعداد روزهای گرم و بروز توفان‌ها نقش ایفا می‌کنند. قابلیت سیستم‌های حمل و نقل، ایستگاه‌های مولد انرژی، تامین آب و شبکه‌های فاضلاب همگی در خطر خواهند بود. نیازمندی‌های برنامه‌ریزی باید تهدید افزایش سطح دریاها را مورد توجه قرار دهند. طرح‌هایی نیز برای ایجاد زیرساخت‌ها و ساختمان‌های مقاوم در برابر تغییرات آب و هوایی به شدت مورد نیاز است. توریسم به‌عنوان بخشی مهم از اقتصاد برخی کشورهای این منطقه، به شدت نسبت به تغییرات وضعیت آب و هوایی آسیب‌پذیر است. افزایش یک تا ۴ درجه سانتیگرادی در میانگین دما موجب افت شدیدی در میزان گردشگران ورودی این منطقه خواهد شد. تا سال ۲۰۸۰ مناطقی که اکنون «خوب» و «فوق‌العاده» محسوب می‌شوند تبدیل به مناطق «حاشیه‌ای» و «نامطلوب» خواهند شد که عمدتا به دلیل تابستان‌های گرم‌تر، کمبود آب و تغییرات در اکوسیستم‌ها است. در مجموع، گزینه‌های جایگزین توریسم که در مقابل تغییرات آب و هوایی کمتر آسیب‌پذیر هستند، از جمله توریسم فرهنگی، باید مورد توجه قرار بگیرند زیرا صخره‌های مرجانی محبوب سفر در کشورهایی نظیر اردن و مصر آسیب خواهند دید و مناطق ساحلی در کشورهایی مانند مصر، تونس، مراکش، سوریه، اردن و لبنان نیز با افزایش سطح دریاها و فرسایش ساحل روبه‌رو خواهند شد.

سایر پیامدها

یکی از پیامدهای مهم این تغییرات در منطقه، افزایش مهاجرت به اروپا خواهد بود. تخریب زیست‌محیطی نقش مهمی در تصمیمات افراد و گروه‌ها در مهاجرت خواهد داشت. این شرایط که اکنون ۱۰ تا ۲۰ درصد مهاجرت‌ها را تشکیل می‌دهد، در آینده مهم‌تر خواهند شد. بنابراین مهم است که اتحادیه اروپا و اعضای آن در کنار سازمان‌های جامعه مدنی مرتبط، افزون بر روابط تجاری، حمایت‌هایی از این منطقه انجام بدهند. البته فعالیت‌های آنان باید مبتنی بر توسعه پایدار باشد که در دستورالعمل اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد در سال ۲۰۳۰ نیز بیان شده است.