درآمدهای اخاذی و صادرات نفت

موسسه کت (مرکز تحلیل تروریسم)

مدل اقتصادی داعش برای یک سازمان تروریستی بی‌سابقه محسوب می‌شود و مبتنی بر کنترل منطقه‌هایی است که برای آن منابع متنوع و خودکفا‌کننده‌ مالی را فراهم می‌کنند. به رغم اینکه این سازمان در سال ۲۰۱۵ بخشی از قلمرو خود را از دست داد و به همین دلیل دسترسی به بخشی از منابعش از بین رفت. با این حال به نظر می‌رسد اقدامات ائتلاف بین‌المللی تا حدود زیادی در کاهش منابع تامین مالی این سازمان یا کاهش قابلیت‌های آن در انجام معاملاتش شکست خورده‌اند. در واقع، با توجه به اقتصاد متنوع و تطبیق‌پذیر این سازمان داعش سطح درآمد بالایی را از طرق متنوعی کسب می‌کرده است.

با استفاده از استخراج منابع طبیعی، کاهش درآمدهای خود را محدود کرده است، از منابع دیگری مانند اخاذی استفاده بیشتری کرده و با کاهش مخارج عمومی نیز این مساله را مدیریت کرده است. همزمان، داعش به دنبال تصرف مناطق جدیدی بوده است تا کنترل خود را گسترش داده و دامنه منابع خود را گسترش دهد. تحریم‌های اعمال شده منطبق با سازمان ملل که هدف آنها کاهش منابع مالی داعش بوده است نیز تنها اثر اندکی داشته‌اند. مدل اقتصادی داعش با القاعده تفاوت بنیادین دارد. با این وجود، ترکیبی از حملات هوایی ائتلاف و روسیه، موانع نظامی و فرار مردم از مناطق، سهولت مدل اقتصادی داعش را با خطراتی روبه‌رو کرده است. اما دشواری‌های فزاینده به دلیل تشدید حملات به خصوص به زیرساخت‌های نفتی این گروه، منجر به کاهش شدید درآمد این گروه در سال ۲۰۱۶ شد.

علاوه بر منابع مالی که از کنترل داعش بر مناطقی از سوریه و عراق به دست می‌آید، کمک‌های خارجی بخش بسیار کوچکی از بودجه عملیات این گروه را تشکیل می‌دهد. استقلال داعش موجب شده است تا این گروه قادر باشد از معیارهایی که برای نبرد علیه تامین مالی تروریسم وجود دارد، اجتناب کرده و خودمختاری سیاسی، اقتصادی و مذهبی‌اش را حفظ کند.

درآمد ناشی از مصادره کالاها، مواد معدنی و زمین‌های زراعی موجود در قلمرو تحت حکومت داعش، در کنار اخاذی سیستماتیک از جمعیت‌های تحت کنترل این گروه خودکفایی مالی را برای داعش به ارمغان آورده‌اند. بر اساس پژوهش‌هایی که در سال ۲۰۱۵ انجام گرفته بود، در آن زمان نفت ۲۵ درصد از درآمدهای داعش را تشکیل می‌داد، در حالی که کمک‌های مالی صورت گرفته به ۲ درصد درآمدهای این گروه می‌رسید، فروش عتیقه نیز یک درصد، فروش گاز طبیعی ۱۴ درصد، فسفات ۱۰ درصد، کشاورزی (مانند گندم، جو، پنبه و اقلام دیگر) ۷ درصد، سیمان ۴ درصد، آدم‌ربایی و باج‌گیری ۴ درصد و در نهایت اخاذی ۳۳ درصد از درآمدهای این گروه افراط‌گرا را تشکیل می‌دادند. همان طور که از آمار فوق مشخص می‌شود، داعش تلاش کرده است تا مدل اقتصادی را ایجاد کند که منابع مختلف درآمدی را تحت پوشش قرار دهد. علاوه بر این تخمین زده می‌شود که مجموع درآمدهای داعش در سال ۲۰۱۵ نیز ۴۳۵/۲ میلیارد دلار بوده است.

داعش از نظر ساختاری شبیه به پیشینیان خود است. این گروه یک کمیته مالی مرکب از «وزیر امور مالی» را تعیین کرده است که روابط مالی آن را نظم داده و شوراهای مالی محلی را نیز که در برابر دولت داعش در مناطق تحت کنترل آن پاسخگو هستند را نیز ایجاد کرده است. نخستین عملکرد وزیر مالی هم اطمینان بخشیدن از جمع‌آوری مالیات بر درآمد در مناطق تحت تصرف داعش است. در ادامه بیشتر به منابع درآمدی داعش می‌پردازیم. داعش از منابع طبیعی، به ویژه هیدروکربن‌ها، مواد معدنی و منابع کشاورزی نیز در تامین منابع مالی خود استفاده می‌کند.

نفت: وقتی این گروه در ابتدا پدیدار شد، نفت به شدت به‌عنوان یک عنصر کلیدی برای توسعه آن در نظر گرفته شد. داعش تا مدتی پیش چند میدان نفتی در عراق و سوریه را در اختیار داشت که در سال ۲۰۱۵ به ۱۶۵ میدان در سوریه می‌رسید. این ارقام در ماه‌های اخیر به دلیل حملات نظامی و از دست دادن برخی مناطق این گروه، کاهش یافته است. عمده دلیل کاهش درآمدهای نفتی نیز عواملی مانند حملات نظامی روسیه و ائتلاف به رهبری آمریکا بوده و منجر به از میان رفتن نظم سازماندهی فروش و انتقال نفت توسط این گروه شده است.

در واقع، حملات هوایی در ابتدا متمرکز بر زیرساخت‌های حمل و نقل و ذخیره‌سازی و همچنین پالایشگاه‌ها بود اما پس از مدتی سیستماتیک شد و روی زیرساخت‌های استخراج قرار گرفت. علاوه بر این، ناتوانی داعش در بازسازی کارخانه‌ها و نیروگاه‌های فرسوده و محدودیت در استفاده از پرسنل مجرب نیز موجب آسیب‌هایی به فرآیند استخراج نفت توسط این گروه شد.

اما سوال این است که نفت چگونه و کجا فروخته می‌شود؟ بازار محلی و تحت کنترل داعش اولین محل تجاری برای فروش نفت را تشکیل می‌دهد. در این بازار به‌رغم کاهش بهای جهانی نفت، داعش می‌تواند قیمت‌ها را بالا نگه دارد. راه‌اندازی بازار سیاه محلی و فروش نفت به بالاترین قیمت یکی از این راه‌ها است و استفاده انحصاری داعش نیز به این گروه اجازه فروش محصولات به قیمت دلخواه را می‌دهد. به علاوه، بخشی از نفت خام نیز به درون محدوده‌های مرزی یا کشورهایی همچون ترکیه، اردن و حتی رژیم سوریه قاچاق می‌شود. این قاچاق عمدتا توسط قبایل و گروه‌هایی انجام می‌شود که در بین مرزها زندگی می‌کنند و نفت را با استفاده از روش‌‌های غیرسنتی قاچاق می‌کنند.

بیشتر این نفتی که پیش‌تر به سوریه قاچاق می‌شد، به شمال غربی این کشور می‌رفت که تحت کنترل نیروهای مخالف دولت بود. در عراق نیز از آنجا که جاده منتهی به کردستان مسدود است، اکثر انتقال نفت از طریق جاده‌الانبار به اردن انجام می‌شد. این قاچاق‌ها امروزه بیشتر بر اثر کاهش شدید قیمت جهانی مواد خام که این نوع انتقال را کمتر سودآور می‌کرد، کاهش یافته‌اند تا کنترل‌های بیشتر مرزی.

گاز طبیعی: در سال ۲۰۱۵، داعش کنترل خود را بر چند میدان گاز طبیعی اعمال کرد. بر اساس برآوردهای سازمان اطلاعات انرژی آمریکا در ژوئن سال ۲۰۱۵، تولید گاز سوریه حداقل ۴۰ درصد پایین‌تر از دوره پیش از جنگ شد. به دنبال حملات ائتلاف، درآمدهای گاز طبیعی برای داعش در سال ۲۰۱۵ تا ۳۰ درصد کاهش یافت و از مقدار برآوردی ۴۸۹ میلیون دلار در سال ۲۰۱۵ به ۳۵۰ میلیون دلار رسید.

در سایر موارد نیز فسفات، سیمان و تجارت محصولات کشاورزی از منابع مهم درآمدی این گروه افراطی بوده‌اند که البته با گذر زمان کاهش یافته‌اند.