ایران و تنش خلیج فارس

تد رجنسیا

الجزیره

در اعماق آب‌های خلیج فارس، بین قطر و ایران، بزرگ‌ترین میدان گازی جهان به وسعت ۹۷۰۰ کیلومتر مربع جای گرفته که حداقل ۴۳ تریلیون متر مکعب ذخایر گازی را در بر گرفته است. قطر دارای بخش جنوبی این میدان است که از آن با عنوان گنبد شمالی (میدان شمالی) یاد می‌کند، در حالی که سهم ایران که بخش شمالی این میدان است، پارس جنوبی نامیده می‌شود. این دو کشور حقوق اکتشاف در این حوزه را سهیم هستند و این یکی از ارتباطات بسیاری است که آنها را به هم متصل کرده است. با این حال روابط دوحه با تهران در روز دوشنبه پنجم ژوئن پس از اینکه رقیب منطقه‌ای ایران یعنی عربستان سعودی چهار کشور دیگر را ترغیب کرد تا روابط دیپلماتیک خود را با قطر قطع کنند و نماینده این کشور در شورای همکاری کشورهای خلیج فارس را متهم به تهدید امنیت منطقه با قرار گرفتن در کنار ایران کرد، در آزمون جدیدی قرار گرفته است.

عربستان سعودی همچنین مصرانه از تمام «کشورهای برادر و شرکت‌های آنان» خواسته است تا در منزوی کردن قطر نقش داشته باشند و از این کار پیروی کنند. با این حال برخی اعضای کشورهای شورای همکاری خلیج فارس یعنی کویت و عمان تا کنون دست به اقدام خاصی نزده‌اند. عربستان سعودی ادعا کرده است که قطر از گروه‌های تروریستی در استان سعودی قطیف و در بحرین حمایت می‌کند. ریاض همچنین مقامات دوحه را به حمایت از گروه‌های مسلح حوثی در یمن متهم کرده است.

این ادعا به رغم آن است که قطر حدود ۱۰۰۰ نیروی نظامی خود را اعزام کرده است تا از ائتلاف نظامی دو ساله به رهبری عربستان سعودی در آن کشور حمایت کند. روزنامه نشنال که متعلق به دولت امارات متحده عربی است، در یکی از گزارش‌های خود به «دوستی کاذب» قطر اشاره کرده و روابط بین دوحه و تهران را نزدیک ذکر کرده و علاوه بر آن اتهاماتی نیز وارد کرده است. با این وجود، تحلیلگر سیاسی ارشد الجزیره، مروان بشارت، معتقد است که این اتهامات اشتباه است و ابوظبی همچنان روابط دیپلماتیک با تهران را حفظ خواهد کرد. با این حال، ترجیح می‌دهد روابط خود را با قطر قطع کند تا تهران. در اظهاراتی جداگانه نیز هیات دولت قطر معیارهای انتخاب شده از سوی کشورهای تحریم‌کننده را در برابر دوحه غیرموجه اعلام کرد.

استقلال سیاست خارجی

سوزان کردلی، تحلیلگر مسائل خلیج فارس که در تهران زندگی می‌کند، معتقد است که عربستان سعودی و امارت بیش از آنکه اتحاد قطر را بخواهند، تمایل دارند تا به‌گونه‌ای بر قطر حکمرانی ‌کنند و سیاست خارجی آن را همانند یک بحرین دیگر بسازند. وی در گفت‌وگو با الجزیره می‌گوید: «عربستان سعودی و امارات متحده عربی همیشه با دیپلماسی جاه‌طلبانه برای قطر دردسر درست کرده‌اند.» وی که پیشتر در دانشگاه قطر کار می‌کرد، معتقد است که روابط بین دوحه و تهران منعکس‌کننده تلاش این کشور از سال ۱۹۹۵ برای «دستیابی به سیاستی است که از همسایگانش مستقل باشد. این استقلال به خودی خود یک هدف است و وسیله‌ای است تا حاکمیت این کشور را تضمین کند، آن هم در قبال همسایه بزرگترش عربستان سعودی که قطر از سال ۱۹۹۲ با آن مشکلاتی در زمینه قلمرو دارد.»

وی ادامه می‌دهد: «تداوم این سیاست خارجی مستقل به معنای این است که بانکداری اقتصادی و ارتباطات دیپلماتیک قطر از طریق سرمایه‌گذاری، صادرات گاز طبیعی و برخی امور دیگر نقش میانجی‌گری را ایفا خواهد کرد.» به عقیده وی، در میانه تنش اخیر با عربستان قطر باید موضعی معتدل با ایران در نظر بگیرد زیرا با این کشور در اکتشاف گاز و استخراج آن در خلیج فارس سهیم است. وی همچنین اشاره می‌کند که برخلاف درگیری‌های پیشین، وقتی قطر با اقدامات آشتی‌جویانه عربستان سعودی و امارات روبه‌رو شود، این بار جایگاه جسورانه‌تری را اتخاذ خواهد کرد.در کنار تصمیمات عربستان برای قطع روابط دیپلماتیک با قطر، ریاض همچنین تصمیم گرفته است تا ارتباطات حمل و نقل هوایی، دریایی و زمینی با این کشور را نیز قطع کند. گزارش‌های رسیده حاکی است که کامیون‌های حمل مواد غذایی از عربستان سعودی به مرز قطر به این کشور وارد نشده‌اند.

با این حال ایران پیشنهاد داده است تا به قطر مواد غذایی ارسال کند. رضا نورانی رئیس اتحادیه صادرکنندگان محصولات کشاورزی در ایران گفته است که چنین انتقال‌هایی می‌تواند در مدت ۱۲ساعت به دوحه برسد. پیشتر سخنگوی وزارت خارجه ایران، بهرام قاسمی، از یک گفت‌وگوی آشکار بین طرفین نام برده بود و می‌گفت که تنش‌ها منافع همه را در منطقه تهدید می‌کنند. این عبارات منعکس‌کننده پست‌های وزیر خارجه ایران، محمدجواد ظریف در رسانه‌های اجتماعی است که نوشته بود: «همسایگان دائمی هستند، جغرافیا قابل تغییر نیست. تهدید هرگز راه حل نبوده است. گفت‌وگو به خصوص در ماه مبارک رمضان ضروری است.»

محجوب زویری، یکی از متخصصان مسائل خاورمیانه در دانشگاه قطر نیز به الجزیره می‌گوید که وساطت طرف سوم برای حل فوری بحران لازم است. وی معتقد است که عربستان سعودی و متحدانش نمی‌توانند قطر را بدون هیچ گزینه دیگری رها کنند و آن کشور را مجبور کنند که طرفین را انتخاب کند. او ادامه می‌دهد: «این سناریویی است که منجر به راه حل نخواهد شد. اگر این اتفاق بیفتد این امر به ایران در منطقه قدرت خواهد داد. من فکر نمی‌کنم ریاض این را بخواهد.» وی که فارغ‌التحصیل دکترا از دانشگاه تهران است، در پایان نیز خاطرنشان می‌کند: «من فکر می‌کنم اگر هیچ میانجی در کار نباشد، یعنی طرف سومی مداخله نکند، شاهد تشدید بیشتر این بحران خواهیم بود.»