توجه بیشتر به اقشار فرودست

دکتر غلامعلی فرجادی
اقتصاددان

پوپولیسم تعاریف گوناگونی دارد. پوپولیسم یک مکتب سیاسی است که معتقد است عامه مردم به‌وسیله گروه نخبه مورد استثمار قرار می‌گیرد و هدفش مقابله با این پدیده است. خاستگاه این مکتب می‌تواند چپ، راست یا میانه باشد. در آمریکای شمالی و آمریکای لاتین پوپولیسم بیشتر معطوف به چپ و در کشورهای اروپایی با دیدگاه راست و گاهی راست افراطی همراه است. هدف این مکتب متحدکردن طبقات فرودست جامعه علیه نخبگان و برگزیدگان نظام موجود جامعه است. این گروه معتقدند که هدف‌های متعالی سیاسی و اجتماعی پوپولیسم صرفا به‌دست توده‌ها تحقق می‌یابد.

در تعریف دیگر، واژه پوپولیسم برچسبی است که اغلب در مورد احزاب یا گروه‌هایی که مواضع طبقاتی‌شان روشن نیست، به‌کار می‌رود. بر این مبنا، پوپولیسم بدون اینکه لزوما ایدئولوژی جدید یا متفاوتی را نمایندگی کند از طریق وعده‌ها و پیشنهادهای غیر واقعی و لفظی سعی می‌کند محبوبیت خود را نزد رای‌دهندگان بالا ببرد و به این طریق عمر سیاسی و مدیریتی خود را توسعه دهد. اگرچه به نظر می‌رسد تفکر پوپولیسم به نوعی در نظام‌های دموکراسی زمینه بروز می‌یابد؛ ولی خود می‌تواند به بی‌ثباتی نظام سیاسی کمک کند و زمینه را برای بروز نظام‌های توتالیز فراهم کند و حتی نظام‌های سیاسی را تا مرحله فاشیسم پیش ببرد. پوپولیسم سوسیالیسم ملی آلمان نازی نمونه‌ای از این نوع پوپولیسم است. معمولا جامعه هدف شعارهای پوپولیستی اقشار فقیر، کم درآمد وکمتر باسواد جامعه است. با توجه به اینکه این گروه اجتماعی شدیدا درگیر مشکلات معیشتی روزمره خود و خانواده هستند، بیش از سایر گروه‌ها جذب وعده و وعیدها شده و به سرعت به ابزار قدرت سیاستمداران پوپولیست تبدیل می‌شوند.

پوپولیسم در هر جامعه‌ای امکان بروز و ظهور پیدا نمی‌کند، بلکه وجود شرایط و زمینه‌هایی در ایجاد آن نقش دارد. فقر اقتصادی و فرهنگی، بیکاری، بیسوادی، شکاف درآمدی، فساد و وجود تبعیض‌های مختلف نژادی، قومی، مذهبی، جنسیتی در شکل‌گیری آن تاثیر دارد.راهکار مقابله با پوپولیسم مقابله با عواملی است که زمینه پوپولیسم را فراهم می‌کند. سیاست‌هایی که به رشد فراگیر جامعه کمک می‌کند و موجب می‌شود همه آحاد جامعه از منافع رشد اقتصادی بهره‌مند شوند، مهم‌ترین راهکار مقابله با پوپولیسم است. در صورتی که سیاست‌ها علاوه بر رشد اقتصادی، توجه لازم را به سایر عوامل اقتصادی و اجتماعی و سیاسی نیز معطوف دارند، پوپولیسم به دشواری می‌تواند به موفقیتی دست یابد. بهبود توزیع درآمد و کاهش شکاف درآمدی، کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای، فقرزدایی، گسترش آموزش و بهداشت به‌ویژه برای طبقات فرودست جامعه، فراهم آوردن فرصت‌های برابر اجتماعی و اقتصادی برای کلیه آحاد جامعه صرف‌نظر از ویژگی‌های نژادی، قومی، مذهبی و جنسیتی و... از جمله مهم‌ترین راهکارهای مقابله با پوپولیسم است.

پوپولیسم به‌منظور کسب آرا و جلب نظر و موافقت گروه‌های فرودست جامعه متوسل به انواع وعده‌های اقتصادی - اجتماعی می‌شود. تحقق این وعده‌ها اگرچه در کوتاه‌مدت منافع اندکی برای گروه‌های پایین اجتماعی ایجاد می‌کند، ولی در بلندمدت وضعیت اقتصادی آنان را ضعیف‌تر خواهد کرد. نکته قابل توجه این است که در بسیاری از موارد گروه‌هایی که قربانی این سیاست‌ها می‌شوند همان گروه‌های پایین اجتماعی هستند و گروه‌های بالا و ثروتمندان منتفع‌شدگان اصلی این سیاست‌ها هستند. ونزوئلا نمونه بارزی از اجرای ناموفق این سیاست را نشان می‌دهد. ونزوئلا کشوری که در سه دهه پیش یکی از کشورهای نسبتا مرفه در آمریکای‌لاتین بود، امروز به‌رغم داشتن منابع غنی نفتی به یکی از کشورهای فقیر منطقه تبدیل شده است. وظیفه نخبگان این است که تصویر روشن و دقیقی از واقعیت‌های موجود جامعه ارائه دهند. بیان و تحلیل دقیق چالش‌ها، فرصت‌ها و محدودیت‌ها، ارائه راهکارهای مناسب علمی و کارشناسی، حضور پررنگ در رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و جوامع محلی و تحلیل تبعات بلندمدت سیاست‌های پوپولیستی می‌تواند با بالا بردن سطح آگاهی اجتماعی زمینه را برای اتخاذ سیاست‌های مطلوب‌تر اجتماعی فراهم آورد.