فراز و فرود یک ملت خشمگین

ریری پترسون

تحلیلگر مسائل ترکیه و خاورمیانه

این کتاب به دقت می‌تواند دیدگاه جالب کرم اوکتم و بخش‌هایی فوق‌العاده گرانبها در مورد تاریخ معاصر ترکیه، به‌خصوص سوء رفتارهای ناشی از نقش «دولت نگهبان» این کشور را نشان دهد. مقدمه کتاب از همان نخست با حالتی خشمگین آغاز می‌شود و در مقدمه آن به غیاب دلسردکننده موارد انسانی و مصلحتی در بسیاری از تصمیمات قضایی به عنوان یکی از ویژگی‌های تعریف‌کننده سیاست در ترکیه اشاره شده است. همچنین در مقدمه کتاب به تاثیر کودتاهای ترکیه و سرکوب سیاسی می‌پردازد. مقصر «دوره‌های مصیبت» از نظر اوکتم عمدتا به دلیل غلبه «محافظان و بازیگران غیرمنتخب جمهوری» که عبارت از فرماندهان نظامی بلندپایه، مقامات قضایی و دیوان‌سالاری است که سیاست ترکیه را از اواخر دهه ۱۹۵۰ میلادی به بعد شکل داده‌اند. اثرات سیاسی این نقش‌آفرینان بر تاریخ نوین ترکیه موضوع اصلی کتاب است.

کتاب «ملت خشمگین» یا همان «دیروز و امروز یک ملت» بخشی از مجموعه‌ای است که تاریخچه‌ای از کشورها را پس از سال ۱۹۸۹ نشان می‌دهد. به هر صورت این کتاب در واقع بر دوره زمانی بین سال‌های ۱۹۸۰ که آخرین کودتای نظامی ترکیه پیش از نوشته شدن کتاب بوده تا اواخر سال ۲۰۱۰ را بررسی می‌کند. اوکتم به‌طور متقاعدکننده‌ای انتخاب خود برای گسترده‌تر کردن تمرکز این کتاب بر دهه ۱۹۸۰ میلادی را با ارائه استدلال در مقدمه و بیان اینکه در سال ۱۹۸۰ یک اتفاق اساسی در این کشور رخ داده است، توجیه می‌کند: بسیاری از تغییرات لحظه‌ای که اغلب منتسب به انقلاب‌های سال ۱۹۸۹ در اروپای شرقی هستند، در ترکیه در دهه ۱۹۸۰ میلادی پیش‌بینی می‌شدند.

پس از دیباچه‌ای مختصر، کتاب با مقدمه‌ای آغاز می‌شود که بخش بزرگی از آن صرف تعریف و گسترش مفهوم «دولت نگهبان» شده است. اوکتم دولت نگهبان را به عنوان یک «تجلی و نوعی تناسخ یک حکومت تک‌حزبی کمالیست و نتیجه‌گذار ناقص کشور به دموکراسی» پس از پایان حکمرانی تک حزبی در سال ۱۹۴۶ علاوه‌بر «ساختار قدرت فاقد شکل در سلسله‌ مراتب حاکمیتی که با قراردادهای بین فردی در بالاترین سطوح پابرجا نگه داشته می‌شود»، می‌داند. در حالی که برخی صاحب‌نظران دیگر دولت نگهبان را به‌عنوان انگیزه‌ای که از سوی وفاداران منتسب به ایده‌های کمالیستی (مربوط به مصطفی کمال پاشا ملقب به آتاتورک، بنیان‌گذار ترکیه نوین) می‌دانند، اوکتم پیشنهاد می‌کند که اصول محرک آن ممکن است به سادگی بتواند قدرت را به دست گیرد. مفهوم اوکتم از نگهبانان وسیع است، برای مثال در آغاز کتاب وی از عبارت «دولت نگهبان» و «دولت عمیق» به جای یکدیگر استفاده می‌کند، در حالی که دیگر صاحب‌نظران «دولت عمیق» را بیشتر به‌عنوان یک رابط بین عناصر دولت ترکیه و نیروهای امنیتی (شامل سیاستمداران و مقامات پلیس که لزوما اعضای دولت نگهبان نیستند) با جرایم سازمان یافته ترکیه می‌دانند.

اوکتم روش کار اولیه دولت نگهبان را «تفرقه بینداز و حکومت کن» و ایجاد نفاق نژادی، مذهبی و سیاسی بین جوامع برای سود بردن از آنچه دولت به عنوان مهمترین دشمنانش می‌شناسد (چپ‌های مختلف، اسلامگرایان و کردهای ملی‌گرا)، می‌داند همچنین وقتی «لازم» باشد، این نگهبان خشونت را تسریع خواهد کرد که اجازه می‌دهد نیروهای نظامی در روند امور مداخله کنند. نخستین فصل، مروری آگاه‌کننده و جذاب بر تاریخ اواخر دوره ام‍‍‍پراتوری عثمانی و ۵۰ سال عجیب برقراری جمهوری ترکیه فراهم می‌آورد که در آن اوکتم صحنه را برای تاریخ معاصر آماده کرده و موارد متعددی از مشکلات اساسی در تاریخ نوین و امروزی‌تر ترکیه و به‌خصوص در عمق دولت این کشور می‌یابد.

او می‌نویسد که «بیشتر ایدئولوژی دولتی جمهوری اولیه و دوره پس از کودتای نظامی سال ۱۹۸۰ ناشی از میراث سیاسی کمیته اتحادیه و پیشرفت و ریشه‌های آن در دستکاری و دخالت در سیاست از پشت صحنه بود.» وی به‌ویژه درمی‌یابد سازمانی خاص موسوم به کمیته اتحادیه و پیشرفت، یک منادی اولیه از بسیاری سازمان‌های اسرارآمیز بود که در سیاست نوین ترکیه نقش ایفا می‌کنند.از جمله این موارد می‌توان به دولت کاملا محافظ و «تیم‌های خاص» اشاره کرد که کشته شدگان بدون حکم قضایی را در دهه ۱۹۹۰ میلادی به جنوب شرقی حمل می‌کردند. این فصل به شدت بر تصاویر تیره‌تر آن زمان به‌خصوص در مواردی که حتی هنوز هم از نظر تاریخی کمتر به آنها پرداخته شده است، تمرکز دارد و تاکید خاصی نیز در مورد کارزار خشونت به وسیله دولت علیه طایفه‌ «زازا» از علویان در استان درسیم یا همان تونجلی در سال‌های ۱۹۳۸-۱۹۳۷ می‌کند.

فصل‌های بعدی نیز به ترتیب نخست‌وزیری و سپس ریاست جمهوری تورگوت اوزال و دهه سوخته ۱۹۹۰ میلادی را نشان می‌دهند. علاوه‌بر این تحولات نخستین دوره حکمرانی حزب عدالت و توسعه در بین سال‌های ۲۰۰۷-۲۰۰۲ و ۳ سال نخست دوره دومش -تا سپتامبر ۲۰۱۰- به‌طور خلاصه مورد بررسی قرار می‌گیرند، سه سناریوی عملی برای بررسی اینکه چگونه ترکیه از نظر عملی در سال‌های آینده از نظر سیاسی توسعه خواهد یافت مطرح می‌شود. در حالی که در این کتاب تمام تاریخ سیاسی ترکیه در این ادوار پوشش داده شده است- شامل سیاست حزبی، معضلات فرهنگی، توسعه اقتصادی و روابط ترکیه با اتحادیه اروپایی- تمرکز اصلی در سراسر آن بر نقش محافظان و ماشینی شدن آنها و گذار تدریجی در دوره دوم حزب عدالت و توسعه باقی مانده است.

نکات جالبی در این کتاب وجود دارد که مورد توجه خواننده قرار می‌گیرد. از جمله اینکه در برخی موارد، رفرنس‌ها و مراجع معرفی شده در پایان کتاب، تاکید اوکتم بر موارد و مسائل بحث برانگیز را تقویت می‌کنند. به‌عنوان مثال، وی در مواردی ادعا می‌کند که «اکنون یک حقیقت مسلم است که» خشونت علیه علویان در کارمانماراس در سال ۱۹۷۸ «از سوی گروه‌هایی در درون ارتش برنامه‌ریزی شده بود». با توجه به اینکه این چنین نظریات توطئه‌گونه تقریبا همیشه با تایید و تکذیب‌هایی همراه خواهند بود، اوکتم مقصر برخی از تحولات انجام شده را اقدامات مخفی برخی نیروهای دولتی می‌داند، ارجاعات برای شواهد مربوط به چنین حقایق مسلمی باید قابل‌قبول باشند.

پشت صحنه‌ها و اغلب ماهیت شدیدا بحث‌برانگیز دخالت‌های انجام شده در این کشور که در کتاب مورد بحث قرار گرفته‌اند، نشان‌دهنده چالش‌های موجود است، به‌ویژه وقتی با رویدادهای نزدیک به معاصر سر و کار داشته باشیم. در مقدمه فصل مربوط به سال‌های نخست دوره دوم به‌قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه، اوکتم می‌نویسد وقتی که مساله‌ای مانند دادگاه‌های «ارگنکون» و سایر تحقیقات مربوط به توطئه را بررسی می‌کنیم و در آنها مخالفان حزب عدالت و توسعه ادعا می‌کنند از نظر سیاسی انگیزه‌ای برای شکار آنها وجود دارد، «تقریبا غیرممکن است حقیقت را از تخیل و واقعیات را از دستکاری‌ها و دخالت‌ها متمایز کنیم». به‌رغم این مساله، به نظر می‌رسد وی در برخی موارد حقایقی را پذیرفته است که هنوز ادعاهایی مورد بحث هستند. وی می‌نویسد که «یک کارزار دائمی رسانه‌ای از اطلاعات نادرست می‌تواند منجر به این شود که بسیاری از افراد باور کنند که بیشتر دادگاه‌های ارگنکون جعلی و ساختگی بوده‌اند.این مورد که بسیار پیچیده است و در واقع نادرستی آن از سوی اوکتم نشان داده نمی‌شود، از سوی بسیاری از ناظران با توجه به برخی از اتهامات بحث برانگیز، کم و بیش به‌عنوان حقیقت پذیرفته شده است.

اوکتم به مواردی که در آنها سوء‌استفاده‌هایی در جنوب‌شرقی این کشور در دهه ۱۹۹۰ صورت گرفته نیز اشاره می‌کند که اغلب به دلیل تمرکز بر اتهامات علیه دشمنان حزب عدالت و توسعه فراموش شده‌اند. اوکتم همچنین به موارد و نشانه‌هایی از «نقشه‌های بدبینانه توطئه» با مشارکت برخی افراد اشاراتی می‌کند اما فضای زیادی را به این مساله که بسیاری از ناظران ترکیه به عناصر مهمی استدلال می‌کنند و نشان می‌دهند که اتهامات افراد خاصی مانند بالیوز اساسا جعلی است، اختصاص نمی‌دهد.

البته این به آن معنا نیست که بگوییم این کتاب به نفع حزب عدالت و توسعه تورش و غرض‌ورزی دارد؛ اوکتم همچنین در مورد ارگنکون و سایر دادگاه‌های مربوط به توسعه چنین می‌نویسد: «شک کمی وجود دارد که دولت از رویه قضایی استفاده کرده است تا امتیازات سیاسی بگیرد.» علاوه‌بر این، تفسیر اوکتم از این تحولات می‌تواند لزوما اشتباه نباشد.به هر صورت، شواهد جامع اندکی برای بررسی چنین مباحثی وجود دارد.صرف‌نظر از چنین مباحثی، وقتی با دنیای سیاست معاصر ترکیه که شدیدا قطبی شده، سرو‌کار داشته باشیم تقریبا اجتناب‌ناپذیر و البته غیرممکن است که به‌طور خشنودکننده‌ای در فضای محدود مقدمه‌ای بر تاریخ معاصر ترکیه که این کتاب مورد مطالعه قرار داده است، این موارد را به‌طور کامل مطرح کنیم، با این حال خواندن کتاب «دیروز و امروز یک ملت» اکیداً توصیه می‌شود.

این کتاب ساختار خوبی دارد و بسیار خواندنی است که بخشی از آن به دلیل جذابیت موضوع و بخش دیگر به دلیل سبک نوشتار بااحساس اوکتم نیز هست. به‌ویژه فصلی که مربوط به وقایع دهه ۱۹۹۰ میلادی است و بخش مربوط به خشونت عمیق دولتی در جنوب‌شرقی این کشور، همچنین در توصیف اینکه چگونه درگیری‌ها منجر به تقسیم ترکیه به «دو قلمرو مجزا با ترتیبات دولتی و قانونی مختلف» شده در حالی که همزمان هم افراد و هم نهادها را در غرب این کشور فاسد می‌کند، بسیار جذاب و آموزنده است. نویسنده کار جالبی در خصوص ترکیب روندهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مهم در آن دوره انجام داده و دیدگاه روشنی در خصوص اینکه تا چه میزان تهدیدات خاص تداوم یافته و در دوره‌های مختلف زمانی کامل شده‌اند، را نشان می‌دهد.

در حالی که همچنین بررسی‌های جالب و مفصلی در مورد رویدادهای کلیدی اتفاق افتاده فراهم می‌آورد. کتاب دیروز و امروز یک ملت یا همان ملت خشمگین مقدمه فوق‌العاده‌ای برای عموم خوانندگانی است که در مورد ترکیه نوین مطالعه می‌کنند و برای متخصصان نیز بسیار مفید است. از کرم اوکتم چند کتاب دیگر نیز در حوزه تاریخ سیاسی ترکیه معاصر و نقش برخی افراد در آن منتشر شده است.