تامین مالی در حمل و نقل عمومی

احمد امامی میبدی

دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی

حمل و نقل به‌عنوان یکی از عوامل اصلی در توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی جامعه شناخته می‌شود و به عقیده بسیاری از کارشناسان رابطه مستقیمی بین کارآیی در سیستم حمل و نقل جامعه و رشد و توسعه اقتصادی کشورها وجود دارد. به این ترتیب بهبود کارآیی سیستم حمل و نقل در جامعه مستقیما بر کاهش هزینه‌های تولید کالاها و خدمات و افزایش بهره‌وری عوامل تولید(نیروی کار، سرمایه) اثر گذاشته و سبب رشد بازارها و توسعه صنایع موجود در جامعه شده و پیش‌بینی می‌شود توسعه اقتصادی- اجتماعی جوامع درآینده، همچنان تحت تاثیر رشد صنعت حمل ونقل باشد.

اقتصاد حمل‌و‌نقل

مطالعه و تحقیق در حوزه اقتصاد حمل و نقل به این خاطر اهمیت دارد که طبق آمار شاخص‌های توسعه انسانی بانک جهانی سالانه بین ۱۵ تا ۲۵ درصد بودجه خانوار و بیش از ۳۵درصد از سرمایه‌گذاری‌ شهرهای کشورهای در حال توسعه به بخش حمل‌ونقل شهری اختصاص می‌یابد.در این میان رشد و توسعه دستگاه‌های حمل‌ونقل شهری و الگوهای رایج آن مانند خودروهای شخصی و عمومی، موتورسیکلت‌ها و اتوبوس‌های دیزلی هزینه‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و اقتصادی در پی دارد؛ به‌طوری که سهم خودروها در آلودگی هوای شهر تهران در سال ۱۳۹۴ بیش از ۸۰ درصد ارزیابی می‌شود و طبق گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی، هزینه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی بخش حمل‌ونقل ازجمله آلودگی محیط‌زیست، ترافیک شهری و تصادفات بیش از ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی کشورها بوده است.

به این ترتیب رشد روزافزون جمعیت در شهرها و افزایش درآمد سرانه شهروندان از یکسو و افزایش تولید و خدمات دهی صنایع خودروسازی ایرانی(ایران‌خودرو، سایپا و...) در کنار واردات خودرو با برندهای مختلف منجر به افزایش تملک خودرو از سوی شهروندان و افزایش کیفیت زندگی آنها شده است که با توجه به محدودیت فضای شهری برای احداث بزرگراه و جاده شاهد معضلاتی از قبیل ترافیک، آلودگی هوا و... هستیم و توسعه سیستم حمل و نقل عمومی تنها راه‌حل غلبه بر این مشکلات عنوان شده است. اهمیت توسعه حمل و نقل عمومی به قدری است که شهرداری‌های کلان‌شهرها با تخصیص ۳۰ درصدی بودجه سالانه خود به توسعه حمل و نقل عمومی گام مهمی در این راستا برداشته‌اند.

تامین مالی حمل‌و‌نقل

در نوشته حاضر به‌طور خلاصه راه‌های متنوع تامین مالی حمل و نقل عمومی شرح داده خواهد شد:

به‌طور کلی تامین مالی حمل و نقل عمومی به ۴ روش مختلف صورت می‌گیرد که عبارتند از: ۱- پرداخت یارانه ۲- مشارکت بخش خصوصی و دولتی ۳- تامین مالی از طریق بازار سرمایه ۴- تامین مالی از طریق تصاحب بخشی از اضافه ارزش زمین (از طریق اخذ مالیات از اماکن موجود).

اولین و سنتی‌ترین روش تامین مالی این بخش، همانند سایر پدیده‌های اقتصادی- اجتماعی، موافقان و مخالفانی دارد؛ موافقان پرداخت یارانه به حمل و نقل عمومی بر دو نکته تاکید دارند؛ اولا وسایل نقلیه شخصی هزینه اجتماعی سفر را پرداخت نمی‌کنند. علاوه بر این پرداخت یارانه به سوخت و بنزین در ایران و غیر واقعی بودن قیمت آن نسبت به میانگین جهانی، منجر به استفاده بیش از حد خودروی شخصی شده که در مقابل لازم است به حمل و نقل عمومی نیز یارانه پرداخت شود. ثانیا، به‌دلیل استفاده افراد کم درآمد جامعه از وسایل حمل و نقل عمومی، تخصیص یارانه به حمل و نقل عمومی کمک به قشر آسیب‌پذیر و کم درآمد جامعه است. از سوی دیگر مخالفان تخصیص یارانه به بخش حمل و نقل عمومی نیز دو دلیل منطقی دارند؛ از یکسو آنها باتوجه به شواهد موجود ادعا می‌کنند که فقط افراد کم درآمد از این وسایل استفاده نمی‌کنند و از سوی دیگر مشکل حمل و نقل عمومی مشکل ساختاری است و پرداخت یارانه به این بخش منجر به استفاده مردم از حمل و نقل عمومی نمی‌شود.

مخالفان پرداخت یارانه به این بخش همچنین ادعا می‌کنند هرگونه کمک مالی به این بخش صرف پوشش ناکارآمدی مدیران شده و به‌طور کلی تاثیری روی کیفیت و کارآیی حمل و نقل عمومی ندارد. اما شواهد تجربی در کلان شهرهای ایران حاکی از استقبال مردم از حمل و نقل عمومی بوده و شهرداری‌های کشور، در چند سال اخیر، با حمایت‌های هدفمند و مدیریت صحیح (که از جمله آن می‌توان به راه‌اندازی مترو و همچنین سیستم اتوبوس‌های تندرو اشاره کرد) توانسته‌اند، تا حد قابل قبولی، معضلات حمل و نقل شهرها را برطرف کنند.درخصوص تامین مالی از طریق مشارکت با بخش خصوصی یا بازار سرمایه هدف عمده سرمایه‌گذار کسب سود بوده و عمدتا بخش عمومی به دلیل محدودیت‌های مالی و بودجه‌ای، از این روش‌ها استفاده می‌کند. همچنین بخش عمده‌ای از اقتصاددانان بر این باورند که واگذاری تولید کالاها و خدمات به بخش خصوصی به‌دلیل کارآیی بالای این بخش مسیر رشد و توسعه را هموار کرده و رضایتمندی مردم را در پی خواهد داشت.

روش چهارم که به‌طور عام برای تامین مالی کالاهای عمومی شهری قابل کاربرد است و اکثر کشورهای توسعه‌یافته از آن بهره می‌برند، دریافت وجه از اضافه ارزش زمین، ناشی از ایجاد کالای عمومی است. در این روش از اضافه ارزش ایجاد شده در املاک که در پی راه‌اندازی یا گسترش کالای عمومی است مالیاتی گرفته می‌شود. به‌عنوان یک مثال ساده می‌توان به احداث ایستگاه‌های مترو اشاره کرد که هر یک از آنها باعث افزایش قیمت خانه‌های اطراف آن منطقه شده است و منطقی‌ترین راه برای تامین مالی مترو، دریافت مالیات از ساکنان آن مناطق است. این مالیات جبران خدمتی است که به آنها در جهت سهولت حمل و نقل و همچنین افزایش قیمت ملک آنها شده است و این روش به‌عنوان بهترین راه جهت تامین مالی حمل و نقل عمومی در جهان است.

تامین مالی در حمل و نقل عمومی