رقابت ورزشی و رقابت تجاری

علیرضا الهی
استادیار دانشکده مدیریت ورزش دانشگاه خوارزمی

امروزه بازی فوتبال چه در داخل زمین و چه در خارج آن دستخوش تغییرات بسیار زیادی شده است. اگرچه نام و اندازه زمین فوتبال به همان شکل اولیه خود را حفظ کرده است، اما توسعه ورزش فوتبال به حدی بوده است که به مرور آن را از حالت یک ورزش ساده و بی‌پیرایه به یک تجارت بدل ساخته و همچنین خود را در کنار سایر صنایع و حرفه‌های موجود مطرح کرده است. توسعه همه‌جانبه ورزش فوتبال و تغییرات وسیعی که فوتبال به‌خصوص در دهه گذشته شاهد بوده است، تأثیرات بسیاری را بر همه عوامل و سازمان‌های درگیر در امر فوتبال گذاشته است. استفان مورو در کتاب جدید خود با عنوان «تجارت جدید در فوتبال» موارد زیادی را به‌عنوان تغییرات وسیعی که فوتبال در دهه گذشته تجربه کرده است، ذکر می‌کند که اهم آنها عبارتند از:

- حضور تلویزیون‌های ماهواره‌ای برای ضبط و پخش مسابقات فوتبال

- ظهور نوع جدید باشگاه‌داری در رشته فوتبال

- افزایش درآمدهای حاصل از فروش محصولات باشگاه‌های حرفه‌ای

- افزایش قیمت بلیت‌های ورودی استادیوم‌های فوتبال

- پیدایش آژانس‌های بلیت‌فروشی برای پیش‌فروش بلیت مسابقات فوتبال

- حضور باشگاه‌ها در بازار سهام

- جهانی شدن بازار نقل و انتقال بازیکنان فوتبال

- وجود سرمایه‌های بسیار کلان در باشگاه‌های قدیمی فوتبال

- رفت و آمد در دادگاه‌ها برای حفظ حقوق بازیکن و همچنین حقوق باشگاه‌ها

- پاداش‌های کلان اعطا شده به بازیکنان، مربیان، مدیران و....

صنعت فوتبال نیز همانند دیگر صنایع دارای تولیداتی است، اما تولید اصلی صنعت فوتبال نیز همان ارائه بازی یا مسابقه است. لیگ‌های حرفه‌ای معتبر در قاره‌های مختلف جهان، فقط وظیفه برگزاری مسابقات فوتبال را برعهده ندارند، بلکه هر یک از لیگ‌های حرفه‌ای معتبر دارای سرمایه‌های هنگفتی هستند که میلیون‌ها و بعضا میلیاردها دلار در بین تشکیلات مرتبط با خود اعم از باشگاه‌ها، سازمان‌های لیگ و فدراسیون‌ها رد و بدل می‌کنند. باشگاه‌های فوتبال معتبر در جهان از دو جنبه رقابتی به ورزش فوتبال می‌نگرند؛ یک جنبه آن، رقابتی است که بین باشگاه‌های حرفه‌ای درون زمین مسابقه وجود دارد و جنبه دیگر، همان رقابت تجاری موجود بین باشگاه‌های حرفه‌ای است که در آن هر یک سعی می‌کند سالانه مبالغ هرچه بیشتر را به سود عملیاتی باشگاه خود بیفزاید. البته، بین این دو نوع رقابت ورزشی و تجاری ارتباط تنگاتنگی وجود داشته و هر یک متقابلا بر دیگری تاثیر می‌گذارد.

امروزه منافع تجاری ذی‌نفعان عدیده‌ای به فوتبال وابسته شده ‌است. برای نمونه می‌توان از رسانه‌های تلویزیونی و سایر شرکت‌های پخش تصویر و نیز شرکت‌های تجاری کالاهای ورزشی یاد کرد. این نمودها بر اثر بهره‌گیری از فناوری‌ها و تسهیلات جدید ممکن شده‌است. بر اثر این رخدادها، بودجه باشگاه‌ها به رقم‌های بی‌سابقه چند ده یا حتی چند صد میلیون دلاری رسیده ‌است. چنین وضعیتی ایجاب می‌کند که ویژگی‌های سنتی مدیریت صنعت فوتبال تحول یابد، چراکه باشگاه‌ها از ماهیت ورزشی خود به ماهیت تجاری سوق یافته‌اند، از این‌رو لازم است مدیران باشگاه‌ها دارای توانایی و مهارت‌های لازم برای اداره یک واحد اقتصادی- تجاری باشند.

«برنامه‌ریزی منابع» یکی از کارهای اساسی در موسسات اقتصادی- تجاری است. لازم است در باشگاه‌های امروزی نیز «تخصیص برتر منابع به مصارف» به‌خوبی صورت بگیرد برای نمونه لازم است مدیریت باشگاه‌ فوتبال توانایی لازم برای مذاکره درباره فروش و خرید به‌موقع سهام باشگاه‌ در بازارهای سهام و قدرت چانه‌زنی برای دریافت بیشترین حق پخش تلویزیونی و حق پخش اینترنتی را داشته باشد. بدیهی است چنین توانایی‌هایی ضامن تامین درآمد برای باشگاه‌ها است. البته هنوز مدیران و هواداران سنتی باشگاه‌ها، فوتبال را عرصه‌ای مقدس و منزه برای فعالیت صرف ورزشی می‌دانند، لکن با امواج جاذبه‌های مالی برای ذی‌نفعان عدیده فوتبال، دیگر نمی‌توان آن تقدس را پاس داشت و چاره‌ای جز تعادل‌یابی بین ارزش‌های سنتی و منافع امروزین نیست، بهتر است که این تعادل‌یابی سامان‌یافته و روشمند باشد.

آنچه در عرصه فناوری و اقتصاد رخ می‌دهد خارج از مهار مدیران باشگاه‌ها است. برای نمونه مدیران باشگاه‌ها باید در قبال پخش سنتی بازی‌های فوتبال از تلویزیون و پخش نوظهور بازی‌ها از طریق اینترنت تصمیم بگیرند. چنین تصمیمی برای درآمد، اعتبار و گستره نفوذ باشگاه‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا تصمیم نادرست موجب کاهش یا از دست‌رفتن چنین دستاوردهایی در سطح محلی، ملی و حتی بین‌المللی می‌شود. تحول فوتبال از یک ورزش به یک صنعت سبب شده ‌است تا پیروزی در بازی‌ها دیگر صرفا به‌عنوان احساس برتری و غرور باشگاهی یا ملی تفسیر نشود. پیروزی‌های باشگاه‌ها در بازی‌ها و تورنمنت‌ها دارای تفسیرهای اقتصادی عدیده‌ای است. مبالغ کلانی که باشگاه‌ها از حضور و قهرمانی درجام قهرمانان اروپا به‌دست می‌آورند منبعی برای سرمایه‌گذاری سال‌های آینده این باشگاه‌ها خواهد بود. در فوتبال امروز، درآمدهای جدیدی نصیب باشگاه‌ها می‌شود. در نقطه مقابل، هزینه‌های باشگاه‌ها هم نوظهور است. برای نمونه می‌توان به دستمزدهای فزاینده و چشمگیر بازیکنان و حق انتقال بازیکنان از یک باشگاه به باشگاه دیگر اشاره کرد.

جالب توجه این است که برخی از باشگاه‌ها برای اینکه در عرصه رقابت بمانند و به امید پیروزی در آینده، دچار وام‌های سنگین می‌شوند. بدیهی است که باشگاه‌های کوچک فاقد چنین توانی هستند و در نتیجه عقب می‌مانند. از این‌رو انتظار می‌رود، اگر همین روال در سطوح ملی و بین‌المللی ادامه یابد، فاصله بین باشگاه‌های بزرگ و برتر و باشگاه‌های کوچک در طول زمان بیشتر شود. ورود باشگاه‌ها به لیگ‌ها موجب تامین درآمد است. قوام و دوام باشگاه‌ها، بسیار به این درآمد وابسته است. اگر صرفا از منظر اقتصادی به باشگاه‌ها نگریسته شود، تنها باشگاه‌های بزرگ و توانمند می‌توانند در لیگ‌های برتر شرکت کنند. این توانایی مانعی بزرگ در برابر باشگاه‌های کوچک است. اگر همین روال ادامه‌یابد، نمی‌توان چندان امید داشت که باشگاه‌های کوچک جایگاهی عمده‌ در صنعت فوتبال داشته باشند.

درخور توجه اینکه، بخش معتنابهی از نشاط فوتبال به همین باشگاه‌های کوچک وابسته است، از این‌رو لازم است به موازات رونق اقتصادی فوتبال، اقدامات حمایتی برای باشگاه‌های کوچک- به دور از لیگ‌های برتر ملی و منطقه‌ای- فراهم شود. این اقدامات برای رونق وجوه غیراقتصادی فوتبال، مانند وجوه ورزشی، فرهنگی و اجتماعی دارای اهمیت ویژه است. به اجمال می‌توان گفت که فوتبال دو وجه ورزشی و اقتصادی دارد. از یکسو باید فوتبال را چنان سامان داد که به‌عنوان یک ورزش حرفه‌ای رواج یابد، از سوی دیگر فوتبال به مثابه یک صنعت همانند صنعت‌های دیگر دارای منطق و ساختار اقتصادی است. لازم است بین این دو وجه تعادل برقرار کرد، از این‌رو مدیریت باشگاه‌های فوتبال باید توانایی مدیریت توامان هر دو وجه را داشته باشد.