الزامات اقتصادی مدیریت منابع

دکتر ناصر خیابانی / عضو هیات علمی دانشکده اقتصاد علامه طباطبایی
سروش باقری / دانشجوی دکترای موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی

امروزه مدیریت منابع آب کشور، نقش مهمی در فرآیند توسعه پایدار کشور در حیطه‌هایی نظیر رشد اقتصادی، اعتلای سلامت جامعه، امنیت غذایی، توسعه پایدار منابع آب، حفظ محیط‌زیست و تامین نیازهای پایه‌ای و اساسی انسان دارد. بررسی حقایق ثبت شده پیرامون اقتصاد آب در ایران و جهان، از سویی از عدم تعادل‌های جدی در سطوح عرضه و تقاضا و از سوی دیگر احتساب کمتر از حد ارزش ذاتی این سرمنشأ حیات حکایت دارد که موجبات هدررفت این منبع ارزشمند را فراهم آورده است، بنابراین توجه به مسائل مرتبط با حوزه آب و تبیین راهکارهای اساسی برای حفظ و حراست بین نسلی این عامل حیات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مقاله حاضر با عطف توجه به اهمیت منابع آبی و در راستای تبیین الزامات اقتصادی مدیریت منابع آب، در نخستین گام به تعریف دقیق مساله با تبیین سه سوال اساسی زیر می‌پردازد:

1) سیر تکاملی نگاه نسبت به ارزش آب در گذر تاریخ از دیدگاه اقتصادی به چه صورت بوده است؟

2) استراتژی و ابزار اقتصاددانان برای مدیریت منابع آبی چیست؟

3) تکامل تئوریک رویکرد قیمت‌گذاری و بازاریابی منابع آبی به چه نحوی است؟

در این راستا مطالعات نگارندگان حکایت از آن دارد که سیر تاریخی نگاه اقتصادی به آب در جوامع مدرن در گذر زمان دچار تغییرات اساسی شده، به‌نحوی که طی چند دهه اخیر، آب که تا قبل از آن به‌عنوان کالا شناخته نمی‌شد، از دهه1990 به بعد کالایی اقتصادی و اجتماعی نام‌گذاری شده که از مهم‌ترین دلایل این امر می‌تواند افزایش تقاضا و کاهش در عرضه این منبع حیات باشد. به‌عبارت‌دیگر رشد سریع جمعیت و پراکندگی نامناسب آن همراه با افزایش تقاضاهای مصرفی و بهداشتی آب، افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی با کارآیی پایین و کاهش منابع در دسترس آبی منجر به تغییر نگاه به موجودیت آب شد. طی دو دهه گذشته بسیاری از کشورها صرف‌نظر از نوع نگرش آنها در مورد مدیریت منابع آب، نسبت به اصلاح قیمت‌ها اقدام کرده‌اند.

در ایران به‌طورمعمول، تصمیمات راجع به قیمت‌گذاری خدمات آبی بیشتر بر‌مبنای ملاک‌های اجتماعی، قانونی، اداری و مالی بوده و ملاحظات اقتصادی کمترین نقش را داشته و همچنان نگاه سنتی به منابع آبی باقی‌ مانده است. قیمت‌هایی که مصرف‌کننده‌ها برای آب می‌پردازند، بر‌اساس هزینه‌های حسابداری تولید و توزیع آب است و ارزش ذاتی آب یا هزینه فرصت استفاده از آن در قیمت‌گذاری لحاظ نمی‌شود. بنابراین آب یک کالای اقتصادی ارزان محسوب می‌شده است. مقاله حاضر با تبیین تکامل تئوریک استراتژی‌های بازاریابی و قیمت‌گذاری آب لزوم توجه به مبانی و ابزارهای علم اقتصاد جهت مدیریت منابع آبی را خاطرنشان می‌سازد. گرچه مدیریت و تخصیص منابع آب در بهترین حالت، باید در چارچوب تعادل عمومی انجام گیرد و لذا بهتر است به‌جای استفاده از مدل‌های تعادل جزئی از مدل‌های تعادل عمومی نظیر مدل‌های تعادل عمومی قابل‌محاسبه استفاده شود، اما به هر صورت چه در مدل‌های تعادل عمومی و چه در مدل‌های تعادل جزئی، کمال مطلوب در مصرف پایدار آب هنگامی حاصل می‌شود که ارزش‌ها با هزینه‌ها به حد موازنه و برابری برسند. علاوه بر آنکه سیاست‌گذاری در موارد بیان شده به‌طور مستقیم با استفاده از ارزش آب صورت می‌گیرد که مهم‌ترین رکن در تعیین قیمت آب نیز هست. در همین راستا، ابزار قیمت‌گذاری معرفی‌شده در مقاله حاضر سوالات زیر را مورد بررسی قرار می‌دهد:

1- نخستین سوال پایه‌ای در زمینه قیمت‌گذاری آب این است که نرخ مناسب از منظر اجتماعی برای در نظر گرفتن کارآیی اقتصادی، برابری و خنثایی درآمد چیست؟

2- آیا معیار کارآیی اقتصادی می‌تواند یک معیار مناسب اقتصادی برای حفظ مطلوب منابع آبی به‌حساب بیاید؟

3- از نظرگاه اقتصادی، مناسب‌ترین روش حفظ منابع آب چیست و حفظ منابع آبی به چه قیمتی باید حاصل شود؟

در همین راستا بررسی‌های صورت گرفته حاکی از آن است که رویکرد حسابداری، قیمت‌گذاری هزینه متوسط را مدنظر قرار می‌دهد. درحالی‌که کارآیی اقتصادی روی نقش دوگانه‌ای از قیمت آب تمرکز دارد که در آن‌ هم رفاه اجتماعی را حداکثر و هم هزینه‌های تولیدکننده آب را حداقل می‌سازد که می‌تواند به‌عنوان معیار تعیین تعرفه آب به‌کار گرفته شود. مطابق با ادبیات اقتصادی، کارآیی اقتصادی نمایانگر یک وضعیت اقتصادی است که در آن منابع به‌صورت بهینه برای هر شخص یا بنگاه تخصیص داده‌ شود. در وضعیت کارآیی اقتصادی یا کارآیی پارتو، ایجاد بهبود در وضعیت یک شخص باعث بدتر شدن وضعیت شخص دیگر خواهد شد. نکته بسیار کلیدی اینکه کارآیی پارتو به‌عبارت‌دیگر کارآیی اقتصادی دربرگیرنده برابری نیست. در موضوع برابری، دغدغه عموم اساسا مرتبط با موضوع توانایی پرداخت است؛ یعنی قیمت آب باید طوری تعیین شود که توانایی پرداخت افراد درآمد پایین حفظ شود.

در بعضی شرایط ترجیح اجتماعی بر بالا بردن بهای آب برای افراد پرمصرف است. با توجه به این نکته، یافته‌های اقتصادی دلالت دارند که اتلاف آب به قیمت‌گذاری پایین آب برمی‌گردد. ازاین‌رو ملاک قرار دادن توانایی پرداخت با محوریت کاهش برابری نمی‌تواند معیار مناسبی برای تعیین ارزش اجتماعی آب با مدنظر قرار دادن کارآیی باشد. آب‌بها مزیت نسبی در تصحیح توزیع درآمد ندارد بنابراین در صورت تاکید غیر هدفمند روی آن می‌تواند معیار کارآیی اقتصادی و حفظ ذخایر آب را با چالش جدی مواجه کند. بر همین اساس در حالتی که با مشکل کمبود منابع آبی مواجه نباشیم، رویکرد اقتصادی بر برابری هزینه نهایی با قیمت آب تاکید دارد. ازاین‌رو و با توجه به کارآیی بالاتر روش اقتصادی، برای به دست آوردن قیمت بهینه باید هزینه نهایی را پیدا کنیم. پژوهش صورت گرفته به تبیین نرخ آبی می‌پردازد که بتواند با تاکید و محوریت کارآیی اقتصادی، خنثایی درآمدی (توجه به خانوارهای کم‌درآمد با مصرف پایین آب) را در نظر بگیرد. در نظر گرفتن هزینه فرصت آب خام در آب‌بها است که می‌تواند در شرایط کم‌آبی نقش ویژه‌ای در بهبود کارآیی اقتصادی و حفظ منابع آبی ایفا کند.

پژوهش حاضر همچنین با اشاره به اینکه رویکرد قیمت‌گذاری مبتنی بر حسابداری موجب اتلاف منابع آبی می‌شود، از مقایسه قیمت‌های به‌دست‌آمده از روش حسابداری با روش اقتصادی چنین نتیجه‌گیری می‌کند که: قیمت‌گذاری آب به روش هزینه متوسط (تحمیل خنثایی درآمد) به دلیل اینکه صرفا هزینه‌های حسابداری را در نظر می‌گیرد، باعث اتلاف منابع و دور شدن از کارآیی اقتصادی می‌شود. همچنین قیمت‌گذاری آب با رویکرد کارآیی اقتصادی دلالت بر این دارد که با فرض داشتن هزینه‌های آب داده‌شده، مصرف‌کننده بیشترین منفعت ممکن را می‌برد. درواقع این رویکرد تخصیص کارآی آب را تضمین می‌کند. اما این تخصیص می‌تواند ناقص و باعث اضافه مصرف و اتلاف منابع آبی به‌ویژه در حالت کمیابی باشد؛ بنابراین ضروری است که قیمت آب خام به‌عنوان هزینه فرصت آب به هزینه نهایی آب افزوده شود. با همه آنچه شرح آن تا اینجا رفت لزوم توجه بیشتر به مدیریت اقتصادی منابع آب برای جلوگیری از اسراف منابع آبی اهمیت و ضرورت دارد.