الزامات گودبرداری‌های عمیق

رضا امیدوار
کارشناس ارشد معماری

در کلان‌شهرهای بزرگ مانند تهران، تمرکززدایی مساله‌ای پیچیده است. در این خصوص به غیر از مسائل معماری و شهرسازی، مساله ایمنی شهر نیز حائز اهمیت است. در این مقاله بر مواردی از قبیل مساله کلانشهری، معماری شهری و مساله ایمنی تاکید می‌شود.

در شهر تهران با جمعیت متغیر بین 12 تا 15 میلیون که دارای بافت‌های متفاوت شهری است، معضلی به نام ساخت‌وسازهای تجاری و بلندمرتبه به‌منظور بهره‌برداری‌های تجاری- اداری اضافه شده است. در برخی از بافت‌های شهری رویت می‌شود که مکان‌یابی و جانمایی این مجموعه‌ها با طرح تفصیلی مغایرت دارد و همچنین بعد از راه‌اندازی نیز معضلات شهری، اعم از ترافیک ایجاد می‌کند. اما در این بین باید به مسائلی مانند گودبرداری‌های عمیق برای تامین پی‌سازی و ایجاد پارکینگ، که مایحتاج امروز شهر را به‌طور معمول رقم می‌زند، توجه عمیق شود. به‌تازگی برای تامین بودجه شهری شاهد احداث واحدهای تجاری در طبقات منفی نیز هستیم که این امر با روح قانون مغایرت دارد، چراکه به‌دلیل نبود ایمنی لازم، معضلات مختلفی را به وجود می‌آورد. در بحث گودبرداری‌های عمیق باید نکته‌ای را مدنظر قرار داد و آن اینکه تهران شهر کوهپایه‌ای با خاک آبرفتی است که دارای قنات‌های متعددی است، به‌تازگی نیز شاهد ریزش‌های خطرناک بوده‌ایم، بنابراین در زمان احداث، باید هم درصدد حفظ قنات بود و هم ایمنی معابر و خیابان‌ها را در نظر داشت. دیدگاه مهم دیگر در این میان، توجه ویژه به معماری شهری است، هنگامی‌که درآمد شهر تهران بر مجوزهای ساخت‌وساز استوار باشد، مدیریت شهری برای جبران درآمدزایی به این مساله روی می‌آورند و نیز صاحبان ساخت‌وساز این‌گونه مجتمع‌ها با توجه به محدودیت تراکم شهری به ساخت زیر زمین‌ها و فروش آنها روی می‌آورند، به‌طوری‌که در سال‌های آینده شاهد شهری جدید در زیر زمین خواهیم بود که با توجه به گسل‌های شهر تهران اعلام خطر جدی بیان می‌شود.

حال می‌بایست با توجه به آرمان‌های توسعه پایدار موارد زیر را مدنظر داشت:

1- عدم فقر 2- عدم گرسنگی 3- رفاه و سلامت کامل 4- ارتقای کیفیت آموزش 5- برابری جنسی 6-بهداشت و آب سالم 7- انرژی پاک 8-رشد اقتصادی و شغل شرافتمندانه 9-صنعت نوآوری و زیرساخت 10-کاهش نابرابری‌ها 11- جوامع و شهر پایدار 12- الگوی تولید و مصرف مناسب 13- اقدام مناسب اقلیم 14- حفاظت از منابع آبی 15- حفاظت از زمین 16- صلح، عدالت و نهادهای توانمند 17- مشارکت برای دستیابی به اهداف.

در خصوص موارد ذکر شده بالا باید مساله توسعه شهری را براساس برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد در ایران در نظرگرفت و نه صرفا براساس درآمدزایی. توسعه پایدار شهری در بلندمرتبه‌سازی هرگز نباید بدون مطالعه صورت پذیرد، همچنین در این بین باید به بافت‌های فرسوده توجه کرد، با تجمیع واحدهای کوچک پرخطر و تبدیل آن به مجتمع‌های مناسب و ایمن، می‌توان اهداف توسعه پایدار شهری را برقرار کرد.

درآمد شهر باید از درآمدهای پایدار مانند عوارض و مالیات باشد و باید از تمرکز بر شهر تهران در جهت توسعه اقتصادی جلوگیری شود، سرمایه‌گذاران را به سمت دیگر شهرها هدایت کرد و گسترش تجاری‌سازی‌ها در شهر باید به‌صورت متوازن و با سرعت مناسب برقرار شود. با توجه به اینکه در توسعه شهری احداث پارکینگ‌های طبقاتی در دستور کار قرار گرفته است، می‌توان با احداث واحدهای تجاری در بالای این‌گونه پارکینگ‌ها، سرمایه‌گذاران را با ارائه تخفیفات به مشارکت در این امر فرا خواند. اما در این بین باید تجاری‌های بلندمرتبه و زیرزمین‌فروشی که شاهد آن بوده‌ایم، در مسیر اصلاح قرار گیرد و مدیریت شود. ساخت‌وسازهای بلندمرتبه و تجاری در بسیاری از کلان‌شهرهای دنیا به خارج از شهر انتقال داده می‌شوند تا بافت مسکونی شهر از بین نرود.

پنج اصل که باید در گودبرداری‌ها و اصول خاکبرداری رعایت شود از قرار زیر است:

1) سست یا حساس بودن ساختمان‌های مجاور (باید بافت‌ها و نوع اسکلت ساختمان‌های مجاور بررسی شده تا از بروز خطر جلوگیری شود)

2)عمق گودبرداری (درخصوص بلندمرتبه‌سازی‌ها باید گودبرداری‌های عمیق از سوی پیمانکار مجرب و عالم به اصول ایمنی، فنی و مهندسی، صورت پذیرد)

3) ضعیف بودن خاک

معمولا هرچه خاک محل ضعیف‌تر باشد، خطر بیشتری برای ریزش گود و تخریب ساختمان‌های مجاور دارد. خاک‌های دستی بارزترین نمونه خاک‌های ضعیف هستند. بسیاری از نقاط کنونی داخل شهر، در گذشته جزو اطراف شهر محسوب می‌شدند و کامیون‌های حامل خاک و نخاله بسیاری از این محموله‌ها را در آنجا تخلیه می‌کردند، بعد از مدتی با توجه به تراکم شهر، بدون انجام زیرساخت‌های مناسب، این مناطق مسطح شدند و ساخت‌وساز در آنها انجام شد. این مهم‌ترین موضوعی است که در حین گودبرداری در این مناطق باید رعایت شود، زیرا بی‌توجهی به این امر می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را فراهم آورد.

4) مدت بازماندن محل گودبرداری

باز بودن محل گود در درازمدت با توجه به مسائل جوی اعم از بارندگی و رطوبت و جاری شدن آب‌های سطحی و زیرزمینی باعث بروز خطرات می‌شود.

5) آب‌های سطحی و زیرزمینی

بالابودن آب‌های زیرزمینی در منطقه، معمولا عملیات آبکشی برای پایین انداختن سطح آب زیرزمینی را ضروری می‌سازد. معمولا پس از مواجهه با آب‌های زیر زمینی خطر ریزش افزایش می‌یابد. همچنین بعد از عملیات خاک‌برداری، نهرهای مدفون قنات‌ها نیز عامل مهمی در خطر ریزش محل گودبرداری است.