آثار خدمت بر بازار کار

آرش علویان
پژوهشگر اقتصادی

طی یک دهه گذشته وضعیت بازار کار ایران بالاخص برای جوانان تحصیل‌کرده شرایط بسیار پیچیده‌ای پیدا کرده و ارقام متوسط نرخ بیکاری آنها به مرز بحران رسیده‌است. در مورد مردان جوان دارای تحصیلات دانشگاهی نرخ بیکاری با افزایشی چهار درصدی از 2/ 24 درصد در سال 1384 به 4/ 28 درسال 1394 افزایش یافته و در نتیجه احتمال یافتن شغلی مناسب برای آنها در صورت ورود به بازار کار کاهش یافته است.

مهم‌ترین عامل وقوع چنین پدیده‌ای عدم تطابق بخش تقاضای نیروی کار از سوی بنگاه‌های اقتصادی با سرمایه انسانی و تحصیلات جوانان در بازار کار است. زیرا بخش‌های صنعت، کشاورزی و خدمات کشور متناسب با رشد بخش آموزش عالی توسعه نیافته‌اند و در نتیجه امکان ایجاد اشتغال برای جوانان تحصیل‌کرده فراهم نشده و نرخ بیکاری آنها افزایش یافته ‌است. در کنار این مساله مردان جوان با مساله دوره خدمت نظام وظیفه نیز مواجه هستند و باید حدود دو سال از عمر خود را صرف گذراندن خدمت سربازی در مشاغلی که ارتباط چندانی با تحصیلات آنها ندارد، کنند. همین مساله باعث شده‌است مردان جوان نسبت به گذشته، زمان بیشتری از عمر خود را صرف کسب مدارج دانشگاهی کنند تا بلکه در شرایط مناسب‌تری وارد بازار کار شوند.

آمار‌های نیروی کار کشور نیز همین روند را نشان می‌دهد. در سال 1384 میانگین سنی افرادی که دوره خدمت نظام وظیفه را می‌گذراندند 8/ 22 سال بود که از میان آنها 7/ 22 درصد دارای تحصیلات دانشگاهی بودند. در سال 1394 میانگین سنی سربازان کل کشور به 3/ 26 سال و سهم افراد دارای تحصیلات دانشگاهی از میان آنها به 52 درصد رسیده‌است. در نتیجه پدیده‌ گسترش پوشش تحصیلات دانشگاهی طی سال‌های اخیر آثار خود را بر سربازان نیز گذاشته است و سهم افراد تحصیلکرده به بیش از 2برابر 10 سال گذشته رسیده ‌است.

در نتیجه افرادی که مشغول گذراندن دوره نظام وظیفه خود هستند سال به سال تحصیل‌کرده‌تر می‌شوند و در سنین بالاتری اقدام به گذراندن دوره نظام وظیفه خود می‌کنند، اما از سوی دیگر، نهاد‌های متقاضی خدمات آنها تغییرات متناسب با افزایش سطح تحصیلات سربازان نداشته‌اند و نیرو‌هایی را برای دو سال به خدمت می‌گیرند که تناسبی بین مهارت تحصیلی و شغل محول شده به آنها وجود ندارد. نقطه تعادلی چنین برهم‌کنشی، شرایط مردان جوانی را که اکنون با سطح تحصیلات بیشتر و سن بالاتری مشغول انجام خدمت نظام وظیفه هستند، پیچیده‌تر می‌کند، زیرا آنها طی دو سالی که اقدام به انجام خدمت سربازی کرده‌اند، نه تنها در شغلی مرتبط با تحصیلات خود، تجربه‌ای کسب نمی‌کنند بلکه سرمایه انسانی که به‌واسطه تحصیل کسب کرده بودند نیز به مرور مستهلک می‌شود و شانس آنها برای کسب شغلی مناسب در دوره پس از خدمت وظیفه کاهش نیز می‌یابد.

در نمودار حاضر متوسط احتمال بیکار ماندن مردان دارای تحصیلات دانشگاهی در کل کشور ترسیم شده‌است. همان‌طور که مشاهده می‌شود مردان تحصیلکرده که در گروه‌های 20 تا 34 سال قرار دارند با احتمال بسیار بالایی بیکار می‌شوند و تقریبا از هر 10 نفر تحصیل‌کرده‌ای که وارد بازار کار می‌شوند 4 نفر بیکار می‌شوند. مسلما در چنین شرایطی، افرادی که نزدیک به دو سال از زمان خود را در شغلی غیرمرتبط با تحصیلات دانشگاهی سپری کرده‌اند و پس از انجام خدمت نظام وظیفه در سنین بالاتری قرار دارند، نسبت به سایرین در وضعیت دشوارتری قرار می‌گیرند.‌

وضعیت موجود بازار کار ایران برای نیروی کار جوان تحصیلکرده با مشکلات زیادی همراه است و نرخ بیکاری آنها به ارقام هشداردهنده‌‌ای رسیده است. در کنار آن، سیاست‌های نظام وظیفه نیز به جای آنکه به حل این مساله کمکی کند به پیچیدگی‌های آن افزوده است. مسلما تغییر سیاست‌های موجود می‌تواند تا حدودی در راستای کاهش احتمال بیکار ماندن مردان جوان تحصیل‌کرده موثر باشد. به‌عنوان نمونه در صورتی که بودجه نظام وظیفه به گونه‌ای تخصیص یابد که نهاد‌های متقاضی سربازان به جای به خدمت ‌گرفتن انبوهی از جوانان به مدت دو سال در مشاغل غیر مرتبط با تحصیل آنها، اقدام به استخدام نیروی مورد نیاز خود برای مدت زمانی طولانی‌تر با حقوق و مزایای مناسب و مرتبط با تحصیلات آنها کنند، از یکسو سرمایه انسانی کسب شده توسط جوانان مستهلک نمی‌شود و از سوی دیگر نیز تجربه شغلی کسب شده توسط نیرو‌های استخدام شده می‌تواند به افزایش بهره‌وری و کارآمدی این نهادها منجر شود.

آثار خدمت بر بازار کار