ضرورت تحقیقات بومی

حسین جوشقانی
دانشجوی دکترای دانشگاه شیکاگو

اگرچه هدف اولیه و اصلی سربازی اجباری، چه در ایران و چه در سایر کشورها، تحکیم قدرت نظامی و دفاعی کشورها است، ولی با توجه به انرژی عظیمی که صرف چنین برنامه‌ای می‌شود، دولت‌ها علاقه مند هستند که دوره سربازی را به امری کارآمد برای جوانان تبدیل کنند تا ضمن تامین نیازهای نظامی و امنیتی، جامعه و مردم هم از این فرصت استفاده مناسبی ببرند. به‌عنوان مثال طرفداران سربازی اجباری در سایر کشورها مدعی هستند که قرار دادن جوانان دختر و پسر در موقعیت‌های حساس جنگی به آنها روحیه کار گروهی، رهبری، تحمل شرایط سخت و همچنین کنترل احساسات را می‌آموزد.

آنها مدعی هستند که چنین آموزش‌هایی منجر به افزایش کنترل نفس و اعتماد به نفس در جوانان شده که مکمل آموزش‌های سنتی در مدرسه‌ها و دانشگاه‌ها هستند و کمک شایانی به این جوانان کرده است تا بتوانند در رقابت با شرکت‌های دانش بنیان موفق باشند. تا جایی که سربازی اجباری در شرایط جنگی را به عنوان یکی از عوامل موفقیت شرکت‌های تازه تاسیس و پردرآمد خود مطرح می‌کنند. از دیگر موارد کارآمدی سربازی می‌توان به اثر آن بر سلامت افراد اشاره کرد. تمرینات بدنی در این دوره به آمادگی جسمانی افراد کمک می‌کند.

در نتیجه سربازان با الگو گرفتن از این دوران می‌توانند در آینده نیز زندگی سالم‌تری داشته باشند. در مقابل چنین فرضیه هایی، برخی کارشناسان معتقد به آثار مخرب سربازی بر زندگی افراد هستند. یکی از این فرضیات نقش سربازی در اتلاف عمر جوانان و از دست رفتن مهارت‌ها و فرصت‌های شغلی است. علاوه بر این برخی معتقدند که آشنایی افراد با سلاح گرم در کنار آشنایی با دوستان نامناسب و دوری از خانواده از عوامل افزایش جنایت و اعتیاد بعد از سربازی هستند. از طرفی تحقیقات اخیر اقتصاددانان نشان می‌دهد که دوران طلایی بعد از فارغ التحصیلی سهم بسزایی در آینده شغلی افراد دارد؛ بنابراین آموزش توانایی‌های کارآمد در طول خدمت سربازی نقش مهمی در بهبود وضع درآمدی و اشتغال آینده جوانان دارد.

کارآمد یا ناکارآمد؟

آنچه تاکنون گفته شد، نظریاتی بعضا متضاد هستند که کمکی به تصمیم‌گیری نمی‌کنند؛ چرا که هر گروهی نظر خود را دارد بدون آنکه بتواند آن را اثبات یا نظر گروه مقابل را رد کند. در چنین شرایطی مطالعه کمّی و آزمودن صحت چنین نظریاتی است که ارزشمند و راهگشا است. متاسفانه مطالعات علمی زیادی در مورد صحت این فرضیه‌ها در ایران انجام نشده است؛ بنابراین ساده‌ترین گامی که به نظر می‌رسد، استفاده از یافته‌های محققان در سایر کشورها است. با وجود اینکه سربازی اجباری در بیش از 60 کشور دنیا اجرا شده است، ولی توافق قطعی در بین صاحب‌نظران در نحوه اثرگذاری این برنامه بر آینده شغلی افراد وجود ندارد. در جدول (1) برخی از مطالعات اخیر که در مجلات معتبر اقتصاد چاپ شده‌اند، همراه با نتیجه آنها ذکر شده است.

همان‌طور که مشاهده می‌کنید یافته‌های مطالعات دقیق اقتصاددانان، نتایج متضادی را نشان می‌دهد. مهم‌ترین دلایل چنین اختلافاتی به شرح زیر است: اول اینکه اثر سربازی اجباری می‌تواند در طول زندگی عوض شود. بعضی از این مطالعات اثرات کوتاه‌مدت را بررسی کرده‌اند،در حالی که برخی آثار سربازی در 20 سال بعد از آن را مطالعه کرده‌اند. دوم آنکه تجربه سربازی اجباری در زمان‌های مختلف و در کشورهای مختلف بسیار ناهمگون است. واضح‌ترین مثال آن سربازی در زمان جنگ و صلح است که قطعا اثرات متفاوتی خواهند داشت.

سومین عامل می‌تواند مربوط به نحوه شناسایی رابطه علت و معلولی سربازی بر نیروی کار باشد. باید اشاره کرد که شناسایی این اثر کار ساده‌ای نیست چراکه برای هر جوان دو حالت وجود دارد: رفتن به سربازی یا نرفتن، تنها یکی از این دو محقق می‌شود. حال آنکه اثری که مد نظر ماست اختلاف بین این دو حالت است؛ یعنی می‌خواهیم حالت محقق شده را با حالت فرضی محقق نشده مقایسه کرده، اختلاف دو حالت را اندازه بگیریم تا مشخص شود رفتن به سربازی چقدر به آینده شغلی فرد کمک کرده است. ساده‌ترین راه مقایسه، بررسی نتیجه سربازی رفته‌ها با کسانی است که سربازی نرفته‌اند ولی اگر کسانی که سربازی نرفته‌اند به علت مشکلات فیزیکی یا روحی معاف شده باشند، آنگاه بدیهی است که مقایسه مورد اشاره مقایسه غلطی خواهد بود. در علم اقتصادسنجی به این پدیده مشکل درونزایی گفته می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد اگرچه استفاده از تحقیقات انجام شده در مورد کشورهای دیگر آموزنده خواهد بود ولی دردی از مشکل سربازی در ایران دوا نمی‌کند، چرا که نحوه اجرا و شرایط اجتماعی، محیطی و فرهنگی ایران بسیار متفاوت با سایر مطالعات است و بنابراین انتظار یافتن نتیجه‌های یکسان انتظار نادرستی است.

راه حل

به‌نظر می‌رسد که تنها راه حل موجود انجام مطالعه‌ای علمی با استفاده از داده‌های سربازان و نیروی کار ایران یا به اصطلاح یک مطالعه بومی است. اگرچه روش‌های مختلفی می‌توان پیشنهاد کرد، ولی در این‌جا با توجه به محدودیت فضا، تنها بهترین حالت ممکن برای چنین مطالعه‌ای پیشنهاد می‌شود. مناسب‌ترین روش پیشنهادی علم اقتصاد برای از بین بردن درونزایی این است که متولیان امر سربازی سالانه بخش کوچکی مثلا تنها یک درصد (حدود 4 هزار نفر) از ظرفیت خود را به‌صورت قرعه‌کشی و کاملا تصادفی از سربازی معاف کنند. تمامی مشمولان جدید باید واجد شرکت در چنین قرعه‌کشی‌ای باشند. هرکس که در این قرعه‌کشی شرکت می‌کند، مستقل از انتخاب شدن، متعهد می‌شود که تا 30 سال آینده به سوالات سالانه محققان در مورد سلامتی، وضعیت اشتغال، ازدواج، تعداد فرزند و از این قبیل پاسخ بدهد. در مقابل هم متولیان برنامه متعهد به امانتداری و محرمانه نگه داشتن هویت افراد در کلیه مطالعات می‌شوند.

اگر چنین مطالعه‌ای با دقت در جزئیات انجام شود، آن‌گاه می‌توان ادعا کرد کسانی که در این قرعه‌کشی برنده می‌شوند فقط عامل بیرونی قرعه‌کشی آنها را از سربازان متمایز کرده است، بنابراین اگر نتایج این گروه معاف شده از سربازی را با نتیجه سربازان مقایسه کنیم، انتظار داریم که اختلاف دو گروه، اثر علّی خدمت سربازی بر خروجی‌ها را مشخص کند. در نگاه نخست ممکن است که این راه حل بسیار دور از دسترس و بلندپروازانه به نظر برسد، ولی باید توجه داشت که نتایج اولیه این طرح می‌تواند با گذشت حتی سه سال از آغاز طرح راهگشا باشد. به‌عنوان مثال می‌توان مدت زمان یافتن اولین شغل و درآمد آن را بین دو گروه سربازی رفته و معاف شده مقایسه کرد. اگر سربازی اثر مثبتی در توانایی فرد داشته باشد باید بتوان آن را در این مطالعه شناسایی و اندازه‌گیری کرد.

برعکس، اگر کسی ادعا می‌کند که رفتن به سربازی سبب افزایش اعتیاد و جرم و جنایت می‌شود، می‌توان با مقایسه این دو گروه پاسخ قانع‌کننده‌ای به‌دست آورد. بنابراین اگرچه برای نتیجه‌گیری کامل در مورد ابعاد میان مدت و بلندمدت سربازی باید کمی بیشتر صبور بود، ولی با چنین مطالعه‌ای می‌توان ظرف کمتر از 5 سال ارزیابی دقیق و علمی از نظریات مختلف اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی ارائه کرد. علاوه بر این مسوولان ذی‌ربط می‌توانند با انجام برنامه‌های مختلف روی سربازان، اثر بخشی آنها را در قالب همین مطالعه به‌صورت کمّی بررسی کنند. فرض کنید که متصدیان امر به دنبال پیاده کردن شیوه نوینی در آموزش مهارت‌های زندگی به سربازان هستند، ولی قبل از فراگیر کردن این دوره علاقه‌مند هستند که بدانند این دوره در عمل چقدر سبب بهبود عملکرد سربازان می‌شود. اگر این مطالعه در حال انجام باشد، کافی است که این دوره را در چند مرکز به‌صورت تصادفی اجرا کرده ودر نتیجه کسانی را که در دوره شرکت کرده‌اند با کسانی که شرکت نکرده‌اند، مقایسه کنند.

اگرچه انجام چنین مطالعاتی زمانبر و پرهزینه هستند، ولی به سبب راهگشا بودنشان، امروزه در کشورهای توسعه‌یافته بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرند. به‌عنوان مثال می‌توان به مطالعه پانل دینامیک درآمد در آمریکا اشاره کرد که توسط دانشگاه میشیگان طراحی و اجرا شده و از سال 1968 تا به امروز هر ساله اطلاعات 18000 فرد و فرزندان و نوه‌هایشان را بررسی می‌کند. بدون شک اگر دنبال پاسخ علمی دقیق و غیرتوضیحی به سوالات اجتماعی هستیم، راه‌حل در ایجاد و استفاده از مطالعات این‌چنینی است، چراکه نظریه‌پردازی صرف یا ترجمه مقالات خارجی راه به جایی نخواهد برد. برای ایجاد وفاق بین سیاست‌گذاران و متفکران راهی غیر از استفاده از این قبیل طراحی‌های تجربی به ذهن نمی‌رسد.

ضرورت تحقیقات بومی