سرمایه اجتماعی به‌نام «اعتماد به آمار»

دکتر تقی ترابی
رئیس پیشین پژوهشگاه آمار ایران

هر تحلیل اقتصادی منشأ آماری دارد و اساسا بدون یک نظام آماری جامع و معتبر، سیاست‌گذاری در نظام تصمیم‌گیری کشور یا غیرممکن بوده یا به بیراهه خواهد رفت. اکنون نحوه تدوین و انتشار آمار اقتصادی نه فقط موردتوجه محافل آکادمیک است، بلکه افکار عمومی هم به‌شدت درخصوص نحوه جمع‌آوری، اعتبار و به‌روز بودن آمار اقتصادی کشور حساسیت نشان می‌دهند. به این ترتیب، شفافیت و پاسخگویی در نظام آماری کشور باید بیش از پیش مورد توجه و کنکاش قرار بگیرد. نکته مهمی که باید به آن توجه داشت این است که امروزه تصمیم‌گیری در زمینه با تخصیص بخش قابل‌توجهی از منابع هر جامعه، در بخش عمومی انجام می‌پذیرد.

دولت‌ها تمایل وافری به ترمیم نوسانات چرخه اقتصادی، کاهش اثرات نامطلوب اجتماعی و اقتصادی ازجمله فقر، قحطی، محرومیت‌های بهداشتی و آموزشی، تخریب‌های زیست‌محیطی و... از خود نشان می‌دهند؛ بنابراین دولت نقش کلیدی در هدایت بسیاری از رویدادهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد و به همین دلیل ضرورت شناخت دولت‌ها از وضعیت موجود اقتصادی، اجتماعی و ارزیابی نتایج سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های دولت‌ها، بیش از پیش احساس می‌شود. امکان این شناخت، با امکان سیاست‌گذاری‌ها و نظارت‌های لازم فراهم نمی‌شود، مگر اینکه آمار و اطلاعات لازم برای شناخت و تحلیل مقولات مزبور فراهم باشد. حتی اثبات فضای مناسب کسب‌و‌کار و آگاهی باوجود این فضا در چارچوب آمارهای اقتصادی و اجتماعی مسجل می‌شوند. آمارهایی چون تورم، اشتغال، رشد اقتصادی، سرمایه‌گذاری، پس‌انداز، وضعیت بخش‌های مختلف اقتصادی، متغیرهای پولی و مالی، نرخ بهره، نرخ ارز و آمار صدها متغیر دیگر در تصمیم‌گیری‌های خانوارها، بنگاه‌ها و دولت‌ها به‌نوعی موثر هستند.

آمار بر چه اساسی منتشر می‌شود

از سوی دیگر نباید از نظر دور داشت که اگر آمارهای موردنیاز با تفصیل و دقت، متناسب با گستردگی و تاثیرگذاری دولت، در اختیار اقتصاددانان، جامعه‌شناسان، مردم شناسان، روان‌شناسان و سایر متخصصان قرار نگیرد، به‌مثابه آن است که قدرت تحلیل از آنها سلب شده است یا گویی که آنها را ممنوع‌القلم و ممنوع‌الکلام کرده‌ایم. بنابراین، حساسیت درخصوص روش تولید محصولات آماری و ویژگی‌های نهاد مسوول هم ارز با ضرورت استفاده از الگوها و معیارهای مبتنی‌بر آمار ارزیابی می‌شود. به بیان دیگر، روش تولید آمار و ویژگی‌های نهاد مسوول آمار، کم‌اهمیت‌تر از ضرورت استفاده از آمار نیست. تولید محصولات آماری در تاریخ آمارهای اقتصادی و اجتماعی کشور به‌علت عدم‌آگاهی آنگونه که باید، جدی تلقی نشده است و تقریبا همه مردم این مرز و بوم در خسران تاریخی و گاه بین‌نسلی این پدیده درگیر شده‌اند. گرچه حدود یک قرن از تولید نخستین محصولات آماری به روش نظام‌مند در ایران می‌گذرد و تاسیس اولین نهاد رسمی آماری نیز تقریبا همین مقدار سابقه دارد، ولی نمی‌توان عملکرد نظام آماری را مطلوب و رضایت‌بخش ارزیابی کرد. با این حال تاکنون اراده‌ای ملی برای انجام مطالعات آسیب‌شناسانه درخصوص نظام آماری نه از سوی دولتمردان و نه از سوی جامعه علمی وجود نداشته است. درکلیه کشورهای جهان، نهادهایی متولی تولید آمار بخشی از بدنه دولت هستند، هر چند که در برخی از کشورها به‌طور موازی موسسات خصوصی نیز در کنار دولت در این زمینه فعالیت دارند. مهم‌ترین دلیل این پدیده از کاربرد آمارهای اقتصادی و بعضا اجتماعی ناشی می‌شود، زیرا اداره امور عمومی کشورها در حوزه‌های مختلف اجتماعی و به‌ویژه اقتصاد ناگریز از تولید آمار است.

نهاد متولی آمار

در زمینه جایگاه و ماهیت نهادهای متولی آمار، دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: دیدگاه سنتی و دیدگاه نوین. در دیدگاه سنتی، نهادهای متولی تولید آمار، سازمان‌های دولتی محسوب می‌شوند که وظیفه آنها نظیر بسیاری از دیگر بخش‌های تولید، تولید نوعی از کالاهای عمومی است که منطق ناکارآمدی دولت در فعالیت‌های اقتصادی در آنها نیز صدق می‌کند، اما در دیدگاه نوین، نهادهای متولی تولید آمار نوعی سرمایه اجتماعی محسوب می‌شوند. سرمایه اجتماعی مفهومی جامعه‌شناختی است که در اقتصاد، تجارت، علوم انسانی و بهداشت و... برای اشاره به ارتباطات درون و بین‌‌گروهی استفاده می‌شود. گویی سرمایه اجتماعی به‌عنوان نوعی «علاج همه مشکلات» جامعه مدرن تلقی می‌شود؛ چراکه ارتباطات اجتماعی، بهره‌وری افراد و گروه‌ها و کل جامعه را بالا می‌برد. در این نگرش، آمارهای منتشرشده توسط نهادهای متولی آمار تاثیر بسزایی در بهبود روابط و تعاملات فعالان اقتصادی و اجتماعی دارد.

دلیل آن، این است که جامعه به این نهاد و محصولات آن اعتماد دارد و به مفهوم ساده اعتماد این است که شهروندان، سیاستمداران، مدیران، فعالان اقتصادی، سرمایه‌گذاران، دولت، سازمان‌های اجتماعی، همه و همه اعم از داخل و خارج عمیقا باور داشته باشند که آمارهای منتشرشده، توسط نهادهای متولی آمار، بازتابی از واقعیت‌ها هستند و وضعیت موجود را با اندکی خطا که قابل‌پذیرش است، ترسیم و تصویر کرده‌اند، بنابراین آمارهای اقتصادی نیازهای آنها را تامین و آگاهی از آن آمارها در جهت منافع آنها خواهد بود و این آمار به‌عنوان راهنما و چراغ هدایت‌کننده، درک درستی از شرایط فعلی و برآورد قابل‌قبولی از آینده به آنها می‌دهد و اگر این‌گونه نباشد، برای آنها گویی آماری تولید و منتشر نشده است؛ بنابراین بی‌تردید آمارهای اقتصادی و اجتماعی به مثابه رشته‌های پیونددهنده در شبکه‌های جامعه، هم‌افزایی و همگرایی ایجاد می‌کند، بنابراین دارای ارزش است و موجب افزایش بهره‌وری برای همه اعم از خانوار‌ها، بنگاه‌ها و دولت خواهد شد. آمارهای اقتصادی-اجتماعی وقتی به‌عنوان پیونددهنده ایفای نقش می‌کنند، دارای ساخت اجتماعی هستند، بنابراین مانند سایر اشکال دیگر سرمایه، مولد هستند. این اعتمادی که باید به نهادهای متولی آمار وجود داشته باشد، سرمایه اجتماعی است. دیدگاه نوین به نهادهای متولی آمار بر این اساس شکل گرفته است، بنابراین موجودیت این سازمان‌ها را صرفا به بنگاه تولید محصولات آماری محدود نمی‌کند؛ یعنی اعتماد به نهادهای متولی آمار هسته اصلی این نگرش است، بنابر‌این تمام ویژگی‌ها و مناسبات نهادهای متولی آمار اعم از حقوقی‌، مالی، فنی و... از این موضوع متاثر خواهند بود.