نقش تعیین‌کننده ایران در مجامع بین‌المللی

بهروز بیک‌علی‌زاده
سرپرست مدیریت کل اوپک و روابط با مجامع انرژی وزارت نفت

وزارت نفت، نماینده قانونی دولت جمهوری اسلامی ایران در سه سازمان و مجمع مهم بین‌المللی انرژی یعنی سازمان کشورهای صادرکننده نفت ـ اوپک (تاسیس 1339)، مجمع بین‌المللی انرژی (تاسیس 1370) و مجمع کشورهای صادرکننده گاز (تاسیس 1380) است. ایران، یکی از کشورهای موسس اوپک و مجمع کشورهای صادرکننده گاز است. همچنین جمهوری اسلامی ایران با برگزاری کنفرانس «نفت و گاز» اصفهان با عنوان «دهه 90 میلادی: دورنمای همکاری‌ها» در سال 1369 با حضور وزرای تعدادی از کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده، نقش موثری در شکل‌گیری مجمع بین‌المللی انرژی ایفا کرده است. سازمان و مجامع انرژی یادشده دارای دبیرخانه‌های دائمی هستند که امور اجرایی و کارشناسی آنها را پیگیری می‌‎کنند. دبیرخانه اوپک به جز پنج سال اول فعالیت که در شهر ژنو سوئیس مستقر بود، از سال 1344 تاکنون در وین اتریش مستقر است. دبیرخانه مجمع کشورهای صادرکننده گاز در سال 1388 در دوحه قطر و دبیرخانه مجمع بین‌المللی انرژی در سال 1382 در ریاض عربستان رسما شروع به کار کرده است. در نوشته حاضر به اختصار به فعالیت‌ها و نقش ایران در مجامع انرژی یادشده در سه سال اخیر پرداخته شده است:

۱- سازمان کشورهای صادرکننده نفت (OPEC)

اوپک، یک سازمان بین‌الدولی است و طبق قطعنامه 6363 سازمان ملل به رسمیت شناخته شده است. از آنجا که تصمیمات اوپک بر سیاست‌های نفتی کشورهای عضو تاثیرگذار است، حضور فعال در این سازمان اهمیت خاصی برای اعضای آن از جمله جمهوری اسلامی ایران دارد. به علاوه، تصمیمات اعضای اوپک که مجموعا بیش از 75 درصد از ذخایر نفت جهان و حدود یک‌سوم از تولید نفت جهان را در اختیار دارند، بر بازارهای جهانی نفت و انرژی تاثیرگذار است. از زمان استقرار دولت یازدهم تاکنون 6 اجلاس وزارتی کنفرانس اوپک با حضور وزرای نفت و انرژی کشورهای عضو اوپک از جمله وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران برگزار شده است. دستور کار اصلی و مهم کنفرانس‌های اوپک، هماهنگی میان اعضا برای اتخاذ سیاست‌های موثر در ایجاد ثبات بازار و توازن عرضه و تقاضای جهانی در راستای حفظ منافع و درآمدهای نفتی کشورهای عضو به ویژه در شرایط بحرانی کاهش قیمت نفت است. بازار جهانی نفت، با شروع روند کاهشی قیمت از تابستان سال 1393 و تشدید و تدوام آن، به دلیل مازاد عرضه و کاهش تقاضای جهانی از تعادل خارج شد و در مقاطعی حتی با ورود قیمت به کانال 20 دلاری، وضعیت بحرانی برای اقتصاد کشورهای عضو اوپک ایجاد کرد.

در چنین شرایطی، مدیریت تولید نفت اوپک و چگونگی برگرداندن تعادل و ثبات به بازار نفت، مورد مناقشه‌ اعضای اوپک قرار گرفت. از طرف دیگر، جمهوری اسلامی ایران خود را آماده می‌کرد که با شروع اجرای برجام، به سرعت تولید خود را به سطح قبل از اعمال تحریم‌ها افزایش دهد، کنفرانس‌های اوپک فرصت مغتنمی برای ایران بود که بتواند به صراحت این خواسته مشروع خود را مطرح کرده و از اعضای اوپک بخواهد که فضای لازم را برای بازگشت کامل نفت ایران به بازاررا فراهم کنند. وزیر نفت دولت یازدهم در اولین حضور خود در کنفرانس اوپک که در آذر 1392 در وین برگزار شد، با دوراندیشی و برای اجتناب از ایجاد نگرانی در مورد مازاد عرضه، لزوم فراهم کردن شرایط بازگشت کامل ایران به بازار را به اعضای اوپک یادآوری و تاکید ‌کرد. وی بلافاصله بعد از سخنرانی افتتاحیه این اجلاس، با قرائت بیانیه‌ای رسما موضوع همکاری اعضا برای بازگشت جمهوری اسلامی ایران به بازار نفت را مطرح کرد. همچنین ایشان در آستانه برگزاری اجلاس 167 کنفرانس اوپک که در خرداد 1394 برگزار شد ـ حدودا 6 ماه قبل از اجرای برجام ـ در نامه‌ای به دبیر کل اوپک تاکید کرد: «من امیدوارم و انتظار دارم بعد از رفع تحریم‌های ایران که طبیعتا منجر به افزایش سطح تولید نفت ایران خواهد شد، سایر اعضای اوپک سطح تولید خود را به گونه‌ای تعدیل کنند که ثبات بازار نفت حفظ ‌شود.» علاوه بر آن، در مصاحبه‌های قبل از کنفرانس اوپک و در ملاقات‌های دوجانبه میان اعضا، به‌عنوان اولویت اول، موضوع حق ایران برای داشتن سهم متناسب تاریخی خود مورد تاکید و تصریح قرار می‌گرفت.

این تمهیدات باعث شد که انتظارات عقلایی بازار نفت در مورد حضور کامل نفت ایران شکل بگیرد و با افزایش تولید نفت ایران به سطح قبل از تحریم‌ها در ماه‌های اخیر، قیمت‌های نفت دچار افت نشود. یکی دیگر از اثرگذاری‌های موفق دیپلماسی وزرات نفت در اوپک، انتخاب نامزد مورد حمایت جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان دبیرکل جدید اوپک در اجلاس 169 اوپک در خرداد 1395 است. اختلافات سیاسی میان اعضای بزرگ اوپک، بیش از سه سال مانع جدی برای انتخاب دبیر کل جدید بود. در این میان، اعضای اوپک دوره دبیرکل قبلی را بیش از سه سال تمدید کرده بودند. در نهایت با رایزنی صورت گرفته، آقای محمد بارکیندو نیجریه‌ای که فردی شناخته شده و دارای مواضع همسو با دیدگاه‌های اصلی جمهوری اسلامی ایران در اوپک است، به‌عنوان دبیر کل منصوب شد و از 11 مرداد 95 کار خود را در دبیرخانه اوپک آغاز کرد.

۲- مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF)

سه ماه بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم، در آبان ماه 1392، پانزدهمین اجلاس وزارتی مجمع کشورهای صادرکننده گاز در تهران به ریاست مهندس زنگنه برگزار شد. مهم‌ترین نتیجه این اجلاس، انتخاب دکتر محمد حسین عادلی، نامزد جمهوری اسلامی ایران در رقابت با سایر نامزدها به‌عنوان دومین دبیرکل مجمع برای مدت دو سال بود. این برای اولین بار بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بود که نامزد ایران به ریاست یک مجمع مهم بین‌المللی انرژی انتخاب می‌شد. لذا این انتخاب دستاورد مهمی برای ایران بود که بازتاب گسترده‌ای نیز در محافل و رسانه‌های بین‌المللی داشت. همچنین در شانزدهمین اجلاس وزارتی در آذرماه 1393 در دوحه، درخواست برگزاری سومین اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز در جمهوری اسلامی ایران، مورد تأیید اعضای مجمع قرار گرفت. هفدهمین اجلاس وزارتی مجمع قرار بود در ابوجا، پایتخت نیجریه برگزار شود. اما با رایزنی نمایندگان جمهوری اسلامی ایران این اجلاس به تهران منتقل شد و در تاریخ 30 آبان 1394 برگزار شد. اهمیت برگزاری این اجلاس در تهران از آن جهت بود که دستورکار اصلی آن، تصمیم‌گیری در مورد تمدید دوره دبیرکلی دکتر عادلی به مدت دو سال دیگر بود. با توجه به شرایط میزبانی و رایزنی‌های مؤثر، ایران موفق شد نظر موافق وزرای کشورهای عضو مجمع را در این زمینه کسب کند. همچنین در این اجلاس، عضویت جمهوری آذربایجان به‌عنوان عضو ناظر مورد پذیرش کشورهای عضو قرار گرفت.

یکی دیگر از دستاوردهای ایران در مجمع کشورهای صادرکننده گاز در سه سال اخیر را باید برگزاری موفق سومین اجلاس سران مجمع در 2 آذرماه 1394 در تهران به ریاست دکتر روحانی دانست. این اجلاس با حضور بی‌سابقه 9 رئیس دولت از مجموع 12 کشور عضو اصلی شامل روسای جمهور روسیه، عراق، ایران، بولیوی، ونزوئلا، گینه استوایی، نیجریه، ترکمنستان و نخست‌وزیر الجزایر برگزار شد. در حالی که در اولین اجلاس سران مجمع در دوحه قطر، تنها 4 رئیس دولت و در دومین اجلاس سران مجمع در روسیه، 6 رئیس دولت حضور داشتند. همچنین در این اجلاس دبیرکل مجمع بین‌المللی انرژی و دبیرکل اوپک نیز شرکت کرده بودند که نظرات خود را در موضوع نقش گاز در تامین امنیت انرژی بیان کردند. در سومین اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز علاوه بر سخنرانی روسای هیات‌های نمایندگی شرکت‌کننده و صدور بیانیه پایانی که بر نگرانی‌های اصلی کشورهای عضو تاکید شده بود، با توجه به در پیش بودن برگزاری اجلاس مهم تغییر اقلیم سازمان ملل در پاریس موسوم به (COP 21)، پیامی از سوی مجمع کشورهای صادرکننده گاز به اجلاس مبنی بر نقش و اهمیت گاز طبیعی به‌عنوان منبع انرژی پاک برای تامین انرژی مورد نیاز توسعه پایدار جهان صادر شد.

۳ـ نقش و اثرگذاری ایران در مجمع بین‌المللی انرژی (IEF)

ایران به‌عنوان دارنده بزرگ‌ترین ذخایر هیدروکربنی جهان همواره نقش پر رنگی در مجمع بین‌المللی انرژی که محل بحث و گفت‌وگو در مورد مسائل عمده انرژی جهان است، ایفا کرده است. یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های مجمع بین‌المللی فراهم کردن بستر مناسبی برای گفت‌وگوهای کشورهای تولیدکننده و مصرف‌کننده انرژی به ویژه نفت و گاز است. در واقع، مجمع بین‌المللی انرژی به دنبال همگرا کردن نظرات دو گروه تولیدکننده و مصرف‌کننده، ایجاد شفافیت داده‌ها و رصد تحولات عرضه و تقاضای نفت و گاز و سایر حامل‌های انرژی‌ است. در راه نیل به این هدف، مجمع بین‌المللی انرژی از طریق هیات اجرایی که پس از اجلاس وزارتی، مهم‌ترین نهاد تصمیم‌گیری مجمع است، تحولات بازارهای انرژی و مقوله‌های مرتبط با آنها را رصد کرده و هر 2 سال یک‌بار به شکل رسمی حاصل مطالعات مربوطه را در اجلاس وزارتی به وزرای کشورهای عضو مجمع گزارش می‌دهد.

جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان عضو دائم هیات اجرایی که 31 عضو دارد، همواره در جلسات هماهنگی تولیدکننده ـ مصرف‌کننده حضور داشته و با توجه به سیاست‌های کلی نظام در جلسات این هیات شرکت‌ می‌کند تا بتواند در هر گونه تصمیم‌گیری راجع به مسائل انرژی جهان تاثیرگذاری لازم را داشته باشد. براساس مطالب فوق‌، می‌توان دریافت که حضور نماینده ایران در هیات اجرایی مجمعی که 73 کشور تولیدکننده و مصرف‌کننده عضو آن هستند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و مزیت عضویت در هیات اجرایی این مجمع برای جمهوری اسلامی ایران این است که می‌تواند در جریان آخرین تحولات سیاست‌های انرژی قرار بگیرد و به‌عنوان بزرگ‌ترین دارنده ذخایر هیدروکربنی جهان در هر گونه تصمیم‌گیری راجع به مسائل کلان انرژی جهان دخیل باشد.