ایجاد منافع بلند مدت و پایدار

امید شریفی
پژوهشگر اقتصادی

امضای توافق‌نامه سه‌جانبه چابهار توسط «نارندرا مودی» نخست وزیر هند، «اشرف غنی احمدزی» رئیس جمهوری افغانستان و «حسن روحانی» ریاست جمهوری ایران در سوم خردادماه 1395 با هدف گسترش همکاری‌های منطقه‌ای و استفاده از ظرفیت‌های استراتژیک کشورهای منطقه دارای اهمیت ویژه‌ای است.

در سخنرانی مشترک امضای توافق‌نامه اعلام شد که توافق‌نامه چابهار علیه کشور خاصی نیست و دیگر کشورهای منطقه می‌توانند به این پروژه بپیوندند. به نظر می‌رسد این مساله از یکسو به دلیل رقابت برخی کشورهای منطقه و از سوی دیگر به دلیل سنگ‌اندازی برخی کشورها در مسیر اجرای توافق‌نامه مطرح شده است تا روشن سازد که منافع بلندمدت و همکاری‌های منطقه‌ای عامل ثبات در منطقه است. توسعه کشورها نیازمند سرمایه‌گذاری برای استفاده از پتانسیل‌های منطقه‌ای در جهت ایجاد‌ اشتغال و افزایش رفاه اقتصادی است. در این راستا مناطق آزاد تجاری و صنعتی با زیرساخت‌های مناسب و ظرفیت‌های فیزیکی و قانونی با هدف جذب سرمایه‌ تشکیل شد که منطقه آزاد چابهار با وجود توانایی‌های ترانزیتی مناسب نتوانسته است آن طور که شایسته است از موقعیت منحصربه‌فرد خود در ترانزیت کالا استفاده کند. استفاده مناسب از مسیر ترانزیتی حمل کالا از راه بندر چابهار نیاز به سرمایه‌گذاری و همکاری مشترک کشورهای دیگر دارد. فعال شدن کریدور حمل کالا از هندوستان به ایران و افغانستان و نهایتا دسترسی آن کشور به آسیای میانه منافعی برای تمامی کشورهای این مسیر به همراه خواهد داشت. ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای افغانستان و دسترسی آن کشور به آب‌های آزاد و توسعه امکانات بندری و ریلی در چابهار و کسب درآمد ترانزیتی مناسب برای ایران قابل توجه خواهد بود. به‌علاوه کاهش هزینه و زمان حمل کالا و دسترسی آسان‌تر به روسیه و سایر کشورهای اروپای شرقی برای هندوستان منافع قابل توجهی خواهد داشت.

چابهار با اتصال به آب‌های آزاد امکان حمل دریایی از بندر بمبئی هندوستان و سایر بنادر مهم شرق آسیا به ایران و پس از آن ترانزیت به افغانستان را فراهم می‌کند. با توسعه راه‌های زمینی و ریلی ایران ترانزیت کالا به افغانستان و تاجیکستان و کشورهای آسیای میانه با سهولت بیشتری میسر خواهد شد. به علاوه با برنامه‌ریزی مناسب، حمل کالا به بنادر شمالی کشور و امکان حمل مجدد کالا از طریق بندر آستاراخان روسیه ممکن خواهد شد تا دسترسی به مسکو، بندر سن پترزبورگ، خلیج فنلاند و کشورهای اروپای شرقی فراهم شود.

مسیر کنونی حمل کالا از کشور هندوستان به کشورهای آسیای میانه حمل از طریق بنادر روسیه و استفاده از زیرساخت‌های حمل جاده‌ای آن کشور است که از نظر بعد مسافت و هزینه با مسیر چابهار قابل مقایسه نیستند. به‌علاوه با دسترسی افغانستان به آب‌های آزاد، انتقال سنگ‌های معدنی آن کشور از طریق راه‌آهن به چابهار و صادرات مجدد به وسیله کشتی می‌تواند مد نظر قرار گیرد که در این صورت،‌ درآمد ترانزیتی قابل توجه و پایداری را برای کشور ایجاد خواهد کرد.

چین و هند به‌عنوان دو اقتصاد مهم منطقه‌ با یکدیگر رقابت دارند. همکاری‌های مشترک کشور چین با پاکستان به توسعه بندر گوادر پاکستان منجر شده است و پس از سفر «شین جین پینگ» رئیس جمهوری چین به پاکستان سرمایه‌گذاری برای توسعه بندر گوادر توسط چین در پاکستان صورت گرفت و این بندر فاصله کمی با بندر چابهار دارد. جالب توجه است که پاکستان روابط دوستانه‌ای با ایران داشته است و هندوستان نیز به‌رغم فشارهای بین‌المللی و تحریم‌های ظالمانه تجاری علیه کشور در سال‌های گذشته به خرید نفت ایران ادامه داد و به همکاری تجاری با ایران علاقه‌مند است. به‌علاوه دسترسی به آب‌های اقیانوس هند و دریای عمان به‌عنوان یکی از راه‌های اصلی حمل نفت خام در مقابل حضور نظامی آمریکا در مسیرهای منتهی به تنگه مالاگا و تنگه هرمز از اهداف کشور چین و هند برای حضور در منطقه است. هندوستان دسترسی به افغانستان در مقابل همکاری چین در پاکستان را نیز مد نظر خود دارد. به‌علاوه هندوستان به منابع نفتی و گازی خاورمیانه و منابع معدنی افغانستان برای رسیدن به اهداف توسعه خود نیازمند است. استفاده از ظرفیت همکاری‌های منطقه‌ای این توافق‌نامه برای ایران نیز منافعی خواهد داشت. با توجه به آب و هوای نامساعد استان‌های جنوب شرقی و تمرکز نسبی کمتر جمعیت در آن مناطق نسبت به مناطق مرکزی و شمالی کشور استفاده از درآمد ترانزیتی پایدار در جهت ایجاد اشتغال و توسعه منطقه‌ای دارای اهمیت است. توسعه منطقه می‌تواند با ایجاد اشتغال سبب جلوگیری از قاچاق کالا و ارتقای شاخص‌های توسعه منطقه‌ای شود. استفاده از توانایی‌های کشورهای همجوار هندوستان و افغانستان با توجه به پیشینه تاریخی روابط با این کشورها و نفوذ زبان فارسی در آنها نیاز به برنامه‌ریزی مناسب دارد. تقویت زیربناها و زیرساخت‌ها و امکان بندری، جاده‌ای و ریلی و تجهیز ناوگان ترانزیتی کشور از جمله منافع جانبی اجرایی شدن توافق‌نامه است.

ایجاد ظرفیت و زیرساخت مناسب منطقه‌ای هدایتگر سرمایه‌گذاری بخش خصوصی است و با توجه به کافی نبودن منابع دولت در تجهیز تمامی زیرساخت‌ها، ورود سرمایه خارجی همواره مدنظر سیاست‌گذاران بوده است. جذب سرمایه‌گذاری و رونق فعالیت‌های اقتصادی و برقراری ارتباط تجاری بین‌المللی می‌تواند موجب تحرک در اقتصاد منطقه‌ای و انتقال فناوری، افزایش صادرات و ایجاد اشتغال مولد شود. با توجه به این موضوع که منطقه آزاد محدوده حراست‌شده است که از شمول برخی مقررات جاری سرزمین اصلی خارج است و از مزایایی نظیر معافیت و بخشودگی مالیاتی و عوارض گمرکی و حذف تشریفات و مقررات اداری در جهت سهولت فرآیند صادرات و واردات و جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری برخوردار است، امکان جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و توسعه صادرات کالای صنعتی و در نتیجه درآمدهای ارزی کشور افزایش خواهد یافت.

منطقه آزاد تجاری-صنعتی چابهار با وسعت 14 هزار هکتار در 25 درجه و 20‌دقیقه عرض شمالی و 60 درجه و 27 دقیقه طول شرقی در منتهی الیه جنوب‌شرقی ایران و در کنار دریای عمان، در شرق خلیج چابهار و در فاصله 7 کیلومتری شهر چابهار واقع شده است. منطقه چابهار به دلایل جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و حتی فرهنگی دارای ماهیتی استراتژیک برای ارتباط خاور دور با سایر نقاط دنیا است. همچنین چابهار با فاصله حدود 1800 کیلومتر تا سرخس بهترین راه برای دستیابی آسان کشورهای آسیای میانه به دریای عمان و آب‌های آزاد است. آب‌های ساحلی چابهار با برخورداری از عمق زیاد از موقعیت خاص استراتژیک برای پهلوگیری کشتی‌های اقیانوس‌پیما برخوردار و معبر خروج نفت از خلیج فارس به سایر نقاط جهان است و مرز آبی مشترک با کشور عمان دارد. نزدیکی به کشورهای پرجمعیتی چون هند و پاکستان و امکان بالقوه تولید و تجارت و توسعه منطقه شرق کشور و واقع شدن در مسیر ارتباط با کشورهای آسیای میانه و افغانستان و مواد اولیه و نیروی کار ارزان از مزیت‌های این منطقه است. استان سیستان و بلوچستان 900 کیلومتر با پاکستان و 300 کیلومتر با افغانستان مرز مشترک زمینی دارد.

در نتیجه با توجه به فضای بعد از توافق برجام انتظار می‌رود تمایل سایر کشورها برای استفاده از ظرفیت‌های موجود در کشور ما افزایش یابد و منافع مشترک دو یا چندجانبه امکان توافق پایداری را فراهم آورد که برای طرفین قرارداد و صلح و امنیت منطقه‌ای سودمند است. بدیهی است در صورت عزم جدی طرفین قرارداد در اجرای توافق‌نامه برخی کارشکنی‌ها در مسیر اجرایی شدن توافق‌نامه بی‌اثر خواهد شد.