بهره‌گیری از مکانیزم‌های بازار

عباد عبادی

دانش‌آموخته اقتصاد مدرسه اقتصادی لندن (LSE)

طرح اخیر نمایندگان مجلس مبنی بر دو نرخی شدن قیمت بنزین در ماه‌های پایانی عمر مجلس نهم، بیش از آنکه رنگ و بوی اقتصادی داشته باشد، به علت درگیری احزاب سیاسی کشور رنگ و بوی سیاسی به خود گرفته است. اثرات تورمی و نارضایتی‌هایی که ممکن است اجرایی شدن این طرح در سال آخر دولت یازدهم از خود به جا گذارد، می‌تواند جایگاه دولت آقای روحانی را در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۶ با مخاطره روبه‌رو کند. افزایش قیمت بنزین موجب می‌شود تا کرایه‌های حمل افزایش یابد که این خود را به‌صورت افزایش قیمت کالاها نشان خواهد داد. این افزایش قیمت‌ها، به همراه انتظارات تورمی که افزایش یکباره قیمت بنزین خواهد داشت، موجب خواهد شد تا مهم‌ترین دستاورد اقتصادی دولت یازدهم، یعنی کاهش نرخ تورم با چالش مواجه شود. فارغ از اینکه آیا این طرح تصمیم سیاسی بوده یا بنابر مبانی علم اقتصاد اتخاذ شده است، به بررسی چالش‌های پیش رو در اجرایی شدن این مصوبه مجلس شورای اسلامی خواهیم پرداخت.

این طرح در ادبیات اقتصادی نوعی از تبعیض قیمتی درجه دوم است. در تبعیض قیمتی درجه دوم، مصرف‌کنندگان بنابر میزان مصرف خود از یک کالا، قیمت‌های متفاوتی را برای آن کالا پرداخت می‌کنند. از آنجاکه این طرح پیشنهاد می‌دهد تا به ازای مصرف بالاتر بنزین، مصرف‌کنندگان در پلکان‌های بالاتر به همراه قیمت‌های بالاتر برای بنزین مصرفی خود قرار گیرند، بنابراین این طرح برای اجرای نوعی از تبعیض قیمتی درجه دوم بر مصرف‌کنندگان است. بنابراین براساس میزان مصرف و خرید افراد این نوع تبعیض قیمتی بر مصرف‌کنندگان اعمال می‌شود. در تبعیض قیمتی درجه دوم نوع مصرف‌کنندگان مشخص نیست. از این رو تبعیض قیمتی درخصوص آنها براساس میزان مصرف آنها شکل می‌گیرد. از این منظر ممکن است عدالت درخصوص برخی گروه‌های مصرف‌کننده رعایت نشود.

برای نمونه رانندگان تاکسی به‌عنوان گروه پرمصرف طبقه‌بندی می‌شوند و مشمول پرداخت قیمت بیشتر برای بنزین مصرفی خود خواهند شد، در صورتی که نه تنها نباید از رانندگان قیمت بالاتری برای مصرف بنزین دریافت کرد، بلکه از آنجا که استفاده از تاکسی‌های خطی به واسطه استفاده کمتر از خودروهای شخصی موجب آلودگی کمتر هوا خواهد شد، باید از آنها حمایت شود. بنابراین این مصوبه بدون توجه به این موارد می‌تواند در جهت خلاف یکی از انگیزه‌های تصویب این مصوبه که همان حفظ محیط‌زیست است، عمل کند. همچنین می‌توان از افرادی که در خارج از شهر تهران، به علت گرانی قیمت مسکن در تهران، زندگی می‌کنند و روزانه مجبور به طی مسیری نسبتا طولانی به محل کار خود هستند، به‌عنوان گروه پر مصرف اشاره کرد. همان‌طور که مشاهده می‌شود افراد بسیاری را می‌توان در گروه‌های پر مصرف قرار داد که از اجرای این مصوبه مجلس شورای اسلامی متضرر می‌شوند، در حالی که این افراد نیازمند حمایت بیشتر هستند. داشتن آمار و اطلاعات کافی و صحیح از مهم‌ترین پیش شرط‌های لازم در اجرای درست این طرح است. قیمت‌گذاری بنزین همواره یکی از مسائلی است که نه تنها مردم به دقت آن را دنبال می‌کنند، بلکه روش صحیح افزایش قیمت بنزین همواره مورد توجه دولتمردان و سیاست‌گذاران ایران قرار گرفته است. بنابر برنامه پنجم توسعه قیمت بنزین باید به ۹۰ درصد قیمت فوب خلیج‌فارس برسد، حال آنکه به علت کاهش جهانی قیمت نفت، قیمت بنزین در ایران نزدیک قیمت فوب خلیج‌فارس است. نظام چندنرخی بنزین نیز نه تنها روشی پرهزینه خواهد بود بلکه اجرای صحیح و درست آن، فارغ از مقبول بودن مصوبه مجلس، خود در‌هاله‌ای از ابهام است.

حال سوالی که مطرح است این که کدام روش قیمت‌گذاری می‌تواند به تنظیم این بازار منجر شود؟ با چه روشی می‌توان از قاچاق بنزین و مصرف بیش از اندازه آن جلوگیری کرد؟ شاید زمان آن فرا رسیده باشد تا به نیروهای بازار اجازه دهیم تا خود تعادل را به اقتصاد ایران بازگردانند. تعیین قیمت‌های دستوری برای تنظیم بازار نتیجه‌ای جز ایجاد عدم تعادل در بازار نداشته است. بهتر است به جای اینکه قیمت‌های دستوری را اعمال کنیم ساز و کاری اندیشیده شود تا منجر به آزادی قیمت‌ها در جهت ایجاد تعادل براساس تمایل پرداخت مصرف‌کنندگان در بازار شود. قیمت تعادلی قیمتی خواهد بود که قیمت نفت خام، هزینه پالایش نفت، مالیات، هزینه‌های عملیاتی و سود فروشنده را در بر داشته باشد. بر این اساس با تغییر قیمت نفت خام، قیمت بنزین نیز تغییر خواهد کرد و به عبارت دیگر قیمت بنزین می‌تواند خود را (به سرعت) با شرایط جدید تطبیق دهد. البته آزادسازی قیمت بنزین نیازمند مطالعه و بررسی راهکارها به منظور طی کردن روند تدریجی برای اعمال این مهم است. در صورتی که دولت روند موجود در اعمال قیمت‌های دستوری، چه شیوه‌ای که در حال حاضر دنبال می‌شود و چه شیوه‌ای که مجلس شورای اسلامی تصویب کرده است، را ادامه دهد، مشکلات موجود درخصوص تغییر قیمت بنزین نه تنها برطرف نمی‌شوند، بلکه ممکن است راه به سوی تصمیمی صحیح، مشکل‌تر از گذشته شود.