صادرات خشکبار به کجا می‌رود؟
بحران در مسیر پسته خندان
مهران موسوی خوانساری: یک شرق‌شناس آلمانی می‌گوید: «ایرانیان برای اقوام سرزمین‌های باستانی، پسته‌خوار به نظر می‌آمدند. چون هنگامی که آژی دهاک به شکست مردمان خود از لشگریان کوروش نظر افکند، فریاد زد: وای که این ایرانیان پسته‌خوار چقدر شجاعند.» این نشان می‌دهد که ما از قرن‌ها پیش قومی بوده‌ایم که سابقه تولید و صادرات پسته به کشورهای دیگر را داشته‌ایم. امروز هم همچنان مشهورترین تولید کننده پسته مرغوب در جهان و البته صادرکننده آن هستیم و به استناد برخی آمار، بیش از نیمی از تولید و صادرات پسته دنیا در اختیار ایران است و بعد از ما، آمریکا و ترکیه در رده‌های دوم و سوم قرار گرفته‌اند.
به این ترتیب اگر شرایط بر وفق مراد باشد و ابر و باد و مه و خورشید هم دست از آسمان کرمان بر ندارند، می‌توان امیدوار بود که از محل صادرات پسته، سالانه تا یک میلیارد دلار هم درآمد ارزی نصیب کشور شود. این موضوع غیرممکن به نظر نمی‌رسد؛ به طوری که آمار گمرک هم نشان می‌دهد در سال ۸۶ این امر محقق شده و طی ۱۱ ماه، معادل یک میلیارد و ۱۱۷ میلیون و یکصد هزار دلار پسته از کشور صادر شده است که از نظر وزنی بیش از ۱۷۹ هزار تن محصول را رقم زده است.
این در حالی است که مدیر کل دفتر میوه‌های وزارت جهاد کشاورزی، نیمه تیر ماه امسال از آمار صادرات پسته طی سال گذشته خبر داد و این میزان را ۱۵۰ هزار تن اعلام کرد که نزدیک به ۳۰ هزار تن نسبت به سال ۸۶ کاهش نشان می‌دهد. تازه به گفته سید رحمت‌ا... پریچهر، آمار صادراتی سال ۸۹ نسبت به سال ۸۸، بیست‌و شش درصد رشد هم داشته است. به عبارت دیگر وضعیت سال ۸۸ نسبت به سال ۸۶ به مراتب ناامید کننده‌تر از سال ۸۹ نسبت به سال ۸۶ بوده است.
اما آنچه درباره وضعیت تولید و صادرات پسته در سال‌جاری به چشم می‌آید در گفته‌های یک عضو انجمن پسته نهفته است آن چنانکه علی نظری معتقد است امسال تولید این محصول در کشور ما به ۱۸۰ هزار تن خواهد رسید و از آن جایی که بیشترین حجم تولید هم به مصرف صادرات می‌رسد بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که در صورت تحقق این رقم، میزان صادرات سال ۹۰ از سال ۸۹ بیشتر خواهد بود. البته ظاهرا محسن جلال‌پور، رییس این انجمن نسبت به آمار همکار خود چندان خوش‌بین نیست. او همین چند روز پیش اعلام کرد که «امسال پیش‌بینی می‌شود ۱۹۰ هزار تن پسته از باغ‌های کشور برداشت شود. البته به دلیل گرما، کم آبی و آفت زدگی، ۲۰ درصد محصول امسال پوک شده و بیش از ۱۵۰ هزار تن پسته برداشت نخواهد شد.» و این یعنی ۳۰ هزار تن کمتر از آنچه علی نظری به آن اشاره کرده است. خلاصه آنکه جلال‌پور اعلام کرده است همه صادرات پسته ما در سال‌جاری به ۱۲۰ هزار تن خواهد رسید که این میزان نسبت به سال ۸۶، شصت هزار تن کمتر است.
مشکلات پیش روی صادرات
وقتی در جهان کلمه ایران بر زبان رانده می‌شود، از نظر اقتصادی نام چهار محصول نفت، خاویار، فرش و البته پسته به اذهان خطور می‌کند. کشور ما را با این محصولات مهم می‌شناسند و عیار اقتصاد ایران را با حجم صادرات و عدد و رقم‌هایی که حول این محصولات در گردش است، می‌سنجند. پس اگر مثلا جمع صادرات محصولی به نام پسته اندکی از میزان لازم پایین‌تر آید، بلافاصله تحلیل‌ها به این مسیر راه می‌یابد که چه عواملی موجب شده است که صادرات یکی از چهار محصول مهم ایران به کشورهای جهان دچار مشکل شود. آنچنانکه می‌گویند عوامل متعددی در کاهش میزان صادرات پسته نقش دارد که هر یک، در دوره‌ای از سال موجب کاهش این آمار می‌شود. از جمله این عوامل یکی سم خطرناکی به نام آفلاتوکسین است که سرطان‌زاست و از آفت‌های مهم پسته به حساب می‌آید. وقتی در سال ۸۶ و ۸۷، تولید پسته (و به تبع آن صادرات این محصول) به یک سوم کاهش پیدا کرد، گفته می‌شد ژاپنی‌ها و اروپایی‌ها با کنترل میزان آفلاتوکسین موجود در پسته ایرانی، موجب عدم واردات محصول پسته ما به کشورهایشان شده بودند.
البته نام مشکلی به نام آفلاتوکسین نخستین بار در تابستان سال ۷۶ بر سر زبان‌ها افتاد که شایع شد واردات این محصول از ایران به اتحادیه اروپا به علت وجود سم مزبور ممنوع شده است. اما این ممنوعیت آنقدرها به طول نینجامید، هر چند کشورهای اروپایی، از آن زمان به بعد، میزان مجاز آفلاتوکسین در پسته ایرانی را در حداقل میزان ممکن تعیین کردند و به موازات آن، آزمایش‌های متعددی نیز بر روی این محصول انجام دادند که کار صادرات ایرانی‌ها را دشوارتر کرد. بحث درباره میزان سم آفلاتوکسین موجود در پسته ایران تا سال گذشته هم ادامه داشت و کار را به آنجا رساند که اروپایی‌ها خودشان دست به کار شوند و به کشور ما بیایند و همه چیز را از نزدیک بررسی کنند.
مدیر کل دفتر میوه‌های وزارت جهاد کشاورزی، تیر ماه امسال در این باره گفت: «سال گذشته بازرسان بهداشت اتحادیه اروپا، در بحث سم آفلاتوکسین پسته به مدت ده روز به ایران سفر کردند که در این ارتباط تمامی باغات تولید کننده پسته، ترمینال‌های ضبط پسته و گمرک کشور را مورد بازدید قرار دادند.» سید رحمت‌ا... پریچهر در این‌باره خبر خوشی را هم اعلام کرد و آن اینکه ظاهرا بر اساس گزارش این بازرسان، صنعت پسته ایران در پنج سال گذشته از روند رو به رشدی برخوردار بوده است.
این در حالی است که این روزها دیگر چندان خبری از مشکلی به نام سم آفلاتوکسین در میان نیست، اما به هر حال شکی هم وجود ندارد که مهم‌ترین رقیب ایران در دنیا؛ یعنی ایالات متحده، کنترل بیشتری بر میزان این آفت در محصول تولیدی خود به عمل آورده و در نتیجه بازارهای جهانی را بیشتر از محصول ایران معطوف به خود کرده است. اسدا... عسگر اولادی از تجار معروف ایران می‌گوید: «کشورهای بزرگ صنعتی مانند آمریکا، میزان آفت موجود در پسته‌های تولیدی خود را به میزان زیادی کاهش داده‌اند و ما همچنان در این بخش عملکرد ضعیفی داریم.»
اما وجود سم آفلاتوکسین در پسته‌های ایران، تنها دلیل در کاهش حجم صادرات پسته به جهان نیست، بلکه عوامل دیگری هم در این فرآیند دخالت دارند که آنها هم به کیفیت محصول صادر شده از ایران مربوط است. سال گذشته رییس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران در گفت‌وگو با یکی از خبرگزاری‌ها دقیقا به همین موضوع اشاره کرد و اینکه بحث کیفیت تنها به وجود یک عامل سمی در محصول پسته ختم نمی‌شود: «پسته ایران غالبا به طور متفرق و در باغ‌های کوچک تولید می‌شود که این موضوع نه تنها باعث بالا رفتن هزینه تمام شده در تولید شده، بلکه باعث می‌شود ثبات کیفیت نیز برای حضور در بازارهای سختگیر چندان قابل کنترل نباشد.»
از قضا، این «بازارهای سختگیر»، با پسته ایران اشباع می‌شود منتها نه آن محصولی که از ایران به کشورهای دیگر صادر می‌شود؛ بلکه پسته ایران با مارک امارات!
از این اتفاق شگرف، تابستان سال گذشته توسط یکی از خبرگزاری‌های داخلی پرده برداشته شد: «صادرات پسته ایران به امارات در بسته‌های کارتنی و گونی صورت می‌گیرد! تجار اماراتی نیز از این فرصت استفاده کرده و با بسته‌بندی در قوطی و جعبه‌های مختلف و در اندازه‌های متفاوت، سود کلانی را به جیب می‌زنند. این شرکت‌ها پسته ایران را در بسته‌های ۱۰۰ ، ۲۰۰ و ۵۰۰ گرمی و یک کیلویی به کشورهای مختلف عربی و اروپایی و آمریکا صادر می‌کنند.»
اما به جز این عوامل مهم، بحث عدم ثبات قیمت پسته هم از دیگر موانع پیش روی صادرات این محصول است. یک عضو انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان پسته کشور در این باره می‌گوید: «در ایران نوسان قیمت بالا مانع از آن شده است که صادر کننده بتواند با خریداران قراردادهای طولانی مدت ببندد.» به عبارت بهتر آنچه رضا نظری بر آن تاکید می‌کند مبین این واقعیت است که پسته ایرانی که با وجود رقیب قدرتمندی به نام آمریکا در بازارهای جهانی مبادله می‌شود، از ثبات قیمتی مناسبی برخوردار نیست؛ بنابراین همین عامل منجر به ایجاد یک مانع عمده صادراتی دیگر شده است.
از سوی دیگر، پسته ارزان قیمت آمریکایی هم یک چالش برای محصول هم نام ایرانی‌اش است تا مشتریان پسته ایران، قیمت ارزان‌تر و باثبات‌تر را به قیمت گران‌تر و دارای نوسان ترجیح دهند. برخی آمار اعلام شده نشان می‌دهد که قیمت تمام شده پسته آمریکا در سال ۸۹ چیزی معادل ۳۸۰۰ تومان در هر کیلو بود، در حالی که به نوشته یک پایگاه خبری، مدیرکل اقتصادی استانداری کرمان در همان سال، قیمت تمام شده واقعی پسته فندقی ایران را بیش از ده هزار تومان برآورد کرده بود.
جالب آنکه امسال اعلام شد بهای پسته ایران در مقایسه با محصول آمریکا، معادل یک دلار پایین‌تر آمده، اما علی نظری، عضو انجمن پسته معتقد است که این کاهش قیمت هم در جلب بازار جهانی آنقدرها گیرا نبوده است: «با توجه به قدرت چانه‌زنی و پشتوانه‌های تجاری و بانکی تجار آمریکایی، پسته این کشور همواره یک دلار اضافه‌تر از محصول ایرانی به فروش می‌رسد و در شرایط فعلی، تجار در معاملات اعتماد بیشتری به طرف‌های آمریکایی دارند.»
مشکلات پیش روی تولید
گفته می‌شود ۴۰ درصد صادرات کشاورزی ایران و حدود ۵ درصد صادرات غیر نفتی ما را پسته به خود اختصاص داده است .
در همین رابطه، کریمی پور، رییس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران به یک گرفتاری مهم اشاره کرده است: «متاسفانه تقریبا بدون استثنا در تمام مراکز ثقل تولید پسته ایران، ما به سفره‌های آب زیرزمینی متکی بوده‌ایم و تقریبا برای تولید تمام پسته ایران از آب چاه استفاده کرده‌ایم که البته در تمام مراکز ثقل اصلی، این سفره‌های آب زیرزمینی بحرانی یا فوق بحرانی هستند. اگر توجه کنیم که تقریبا یک سوم پسته ایران در دشت رفسنجان تولید می‌شود و این دشت به شدت با بحران آب مواجه است، می‌توانیم دریابیم که این تولید بسیار ارزنده و مفید دچار یک بحران اساسی شده است.»
او همچنین گفته است: «علاوه بر تورم سالانه که در ده سال گذشته به طور میانگین سالانه ۱۶ درصد برآورد شده است، امسال با تورم ناشی از هدفمند کردن یارانه‌ها نیز مواجه هستیم.»
انجمن پسته ایران هم در این باره گزارشی منتشر کرده است که تقریبا به موازات دیدگاه‌های کریمی‌پور است: «اضافه هزینه ناشی از رشد قیمت انرژی برای چاه‌های آب در باغ پسته ۱۷ درصد خواهد بود. این نشان می‌دهد در سال زراعی جدید با حدود ۳۳ درصد افزایش قیمت روبه‌رو خواهیم شد و این یعنی پایین‌تر آمدن قدرت رقابت این محصول صادراتی. بنابراین به نظر می رسد تا روزی که برای پسته یک طرح جامع استراتژیک طراحی و تدوین نشود، تولید و صادرات آن کماکان بحرانی خواهد بود.
ارسال نظر