میترا رحمانی*
«سند چشم‌انداز ۲۰ ساله» در جایگاه مهم‌ترین سند بالادستی کشور قرارگرفته و اهداف راهبردی حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و برنامه‌ریزی را ارائه کرده است. مطابق اهداف این سند در سال ۱۴۰۴ ایران باید کشوری توسعه‌یافته، فعال و تاثیرگذار در عرصه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... در سطح منطقه و حتی جهان باشد.

فعال بودن ایران در عرصه‌های اقتصادی در سطح منطقه و جهان به معنای افزایش روابط اقتصادی و تجاری ایران با کشورهای جهان به ویژه کشورهای همسایه است. در این نوشتار سعی خواهد شد که صادرات غیر‌نفتی ایران با کشورهای همسایه به عنوان یک گام مهم و تعیین کننده به منظور گسترش روابط تجاری ایران با کشورهای پیرامونی مورد توجه قرارگیرد.
در ابتدای دهه ۱۳۸۰ سهم کشورهای پیرامونی از صادرات غیرنفتی ایران نسبت به سال‌های پایانی این دهه کمتر بوده است. بررسی شرکای عمده صادراتی ایران در سال ۱۳۸۱ نشان می‌دهد که از بین کشورهای پیرامونی کشورهای امارات متحده عربی، آذربایجان، عراق، افغانستان و پاکستان از جمله شرکای صادراتی ایران بوده‌اند و تنها امارات متحده عربی در این بین سهمی قابل‌توجه و در حدود ۱۶ درصد صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص داده است.
در سال پایانی این دهه (1389) سهم کشورهای پیرامونی در صادرات غیرنفتی ایران افزایش یافته و عراق به عنوان دومین شریک صادراتی ایران بیش از 9/16 درصد صادرات غیرنفتی ایران را به خود اختصاص داده است. همچنین کشور امارات متحده به عنوان سومین شریک عمده صادراتی ایران سهمی معادل 6/12 درصد از صادرات غیر نفتی ایران داشته است. به علاوه در این سال کشورهای افغانستان، ترکیه، پاکستان و سوریه به ترتیب پنجمین، ششمین، نهمین و دهمین شریک عمده صادرات غیرنفتی ایران بوده‌اند.
بررسی صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۳۸۸ نشان می‌دهد که کشورهای پیرامونی نقش مهمی در صادرات غیر‌نفتی ایران پیدا کرده‌اند. این سهم در این سال برابر ۳۷/۵۴ درصد کل صادرات غیرنفتی ایران بوده است.
در بین بازارهای پیرامونی، کشورهای عربی با سهمی معادل 45/37 درصد صادرات غیرنفتی ایران در رتبه اول قرار دارند. از این حیث سایر بازارهای پیرامونی(افغانستان، ترکیه و پاکستان) نیز سهم قابل‌توجهی از صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده‌اند. سهم این کشورها معادل 5/9 درصد از کل صادرات غیرنفتی ایران است. کشورهای مشترک‌المنافع با سهمی معادل 42/7درصد از صادرات غیرنفتی ایران در جایگاه سوم قرار دارند.
در بین کشورهای عربی پیرامونی، کشورهای لبنان، اردن، سوریه،‌ عراق و یمن، مقصد عمده صادرات غیرنفتی ایران بوده‌اند که حدود ۶۹/۲۱ درصد صادرات غیر نفتی کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند. در این بین سهم دو کشور عراق و سوریه از بقیه بیشتر بوده و سهم کشورهای شورای همکاری خلیج فارس برابر ۷۶/۱۵ درصد برآورد شده است که به نظر می‌رسد بخش مهمی از این سهم مربوط به کشور امارات متحده عربی است.
در میان کشورهای مشترک‌المنافع همسایه ایران، سهم کشورهای آسیای میانه بیشتر از بقیه کشورهای مشترک‌المنافع است.
ایران در زمینه حضور پررنگ‌تر در بازارهای پیرامونی موفق عمل کرده است. البته متنوع سازی کالاهای صادراتی و سهم بیشتر کالاهای صنعتی و فرآوری شده در این بازارها و سایر بازارهای جهانی به رشد و توسعه بیشتر صادرات غیر نفتی ایران منجر خواهد شد که باید مورد هدف برنامه‌های توسعه اقتصادی و تجاری ایران قرار گیرد.