«آنکتاد» با بررسی صادرات کل کالایی گزارش داد
گسترش دام کامودیتی‌ها در جهان
با توجه به‌اینکه وابستگی به کامودیتی‌ها می‌تواند تاثیر منفی بر توسعه اقتصادی کشورها داشته باشد، نظارت بر تکامل آن در کشورهای جهان از اهمیت بالایی برخوردار است. کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل (آنکتاد) به‌علت اهمیت این موضوع هر دو سال یک‌بار گزارشی از شرایط وابستگی کشورهای جهان به‌کامودیتی‌ها منتشر می‌کند. این سازمان در تازه‌ترین گزارش خود با استفاده از داده‌های آماری ۱۹۵ کشور عضو خود، به‌بررسی وابستگی صادراتی و وارداتی به‌کامودیتی‌ها در دوره ۲۰۰۹-۲۰۰۸ و ۲۰۱۸-۲۰۱۹ پرداخته است.
یافته‌های این گزارش مبنی بر این است که ارزش جهانی صادرات کامودیتی‌ها در ۱۹-۲۰۱۸ به۳۸/ ۴هزار میلیارد دلار (به‌صورت اسمی) رسیده است، به‌طوری که ۱۹درصد (معادل ۷۰۰ میلیارد دلار) نسبت به۹-۲۰۰۸ افزایش داشته است. در طول این دوره سوخت با داشتن سهم ۶۳درصدی از کل صادرات کامودیتی‌ها در ۹-۲۰۰۸ (که ۱۷درصد از صادرات کالایی جهان را تشکیل می‌داده است)، و ۵۴درصد از کل صادرات کامودیتی‌ها در ۱۹-۲۰۱۸ (که ۱۳درصد از صادرات کالایی جهان را تشکیل می‌دهد)، همچنان عمده‌ترین گروه صادراتی کامودیتی‌هاست.
یافته‌های این گزارش گویای آن است که به‌علت کاهش قیمت‌ها و افزایش صادرات سایر گروه‌های کامودیتی‌ها، سهم سوخت در تجارت کامودیتی‌های جهان در این فاصله زمانی حدود ۲۲درصد کاهش داشته است. از سوی دیگر، در این دوره صادرات محصولات کشاورزی ۴۴درصد و صادرات مواد معدنی، سنگ معدن و فلزات (صادرات گروه معدن) به‌طور اسمی بیش از ۵۰درصد افزایش داشته است. بررسی روندهای قیمتی کامودیتی‌ها در این دوره نشان می‌دهد تغییر در قیمت فلزات می‌تواند به‌افزایش در ارزش کلی صادرات گروه معدن وابسته باشد؛ به‌طوری‌که حدود ۳۸۰ میلیارد دلار در این دوره افزایش یافته و از ۹/ ۷۵۰میلیارد دلار در ۹-۲۰۰۸ به۱۳/ ۱هزار میلیارد دلار در ۱۹-۲۰۱۸ رسیده است. اما با توجه به‌محصولات کشاورزی، احتمال دارد که عاملی غیر از قیمت در افزایش ارزش صادرات نقش داشته باشد؛ به‌عنوان نمونه، افزایش در حجم صادرات در افزایش ارزش صادرات موثر بوده است، به‌طوری‌که از ۹/ ۶۲۷ میلیارد دلار در ۹-۲۰۰۸ به۸/ ۹۰۱میلیارد دلار در۱۹-۲۰۱۸ رسیده است.
از سوی دیگر، گزارش آنکتاد گویای آن است که در این دوره حدود ۴۰درصد از صادرات جهانی کامودیتی‌ها توسط پنج شریک تجاری اصلی وارد شده است. با وجودی که سهم هر کدام از این کشورها در واردات کل کامودیتی‌ها در این فاصله زمانی تغییر کرده است، ولی چهار شریک تجاری چین، آلمان، ژاپن و آمریکا در ابتدا و انتهای این دوره یکسان باقی‌مانده‌اند. در میان پنج کشور اصلی واردکننده کامودیتی‌ها، در ۱۹-۲۰۱۸، هند جایگزین هلند شده است. از سوی دیگر، در میان چهار کشوری که هم در ۹-۲۰۰۸ و هم در ۱۹-۲۰۱۸ در این گروه بوده‌اند، تنها کشور چین در این فاصله زمانی سهم خود را افزایش داده است (به‌طوری که سهم این کشور از واردات کامودیتی‌ها از ۵/ ۶درصد به۱۴درصد رسیده است) .
از سوی دیگر، سهم صادرات جهانی کامودیتی‌ها در صادرات کل کالایی در ۱۹-۲۰۱۸ به‌طور متوسط ۳/ ۲۸درصد بوده است، به‌طوری که نسبت به‌سهم ۸/ ۲۶درصدی در ۲۰۰۸-۲۰۰۹ افزایش داشته است. این سهم در مناطق مختلف متفاوت است؛ به‌طوری‌که در مناطق وابسته به‌کامودیتی‌ها با افزایش روبه‌رو بوده است. از این منظر ۱۰۱ کشور در ۲۰۱۸-۲۰۱۹ به‌کامودیتی‌ها وابسته بوده‌اند، که ۵۳درصد از اعضای آنکتاد را تشکیل می‌دهند. وابستگی به‌کامودیتی‌ها از ۹-۲۰۰۸ زمانی که ۹۳ کشور وابسته به‌کامودیتی‌ها محسوب می‌شدند افزایش داشته است؛ طبق این گزارش به‌نظر می‌رسد وابستگی به‌کامودیتی‌ها خاصیتی ماندگار است چراکه اکثر کشورهای وابسته در ۲۰۰۸-۹ همچنان وابسته باقی‌مانده‌اند.
گفتنی است از ۱۰۱ کشور وابسته به‌کامودیتی، ۳۸ کشور به‌صادرات محصولات کشاورزی، ۳۱ کشور به‌صادرات سوخت و ۳۲ کشور به‌صادرات محصولات معدنی وابسته هستند.
از سوی دیگر، یافته‌های این گزارش گویای آن هستند که شرایط وابستگی نسبت به‌سطح توسعه‌یافتگی کشورها متفاوت است. به‌طور متوسط در کشورهای توسعه یافته صادرات کامودیتی‌ها تنها ۲۳درصد از صادرات کالایی را تشکیل می‌داده است؛ در ۹-۲۰۰۸ تنها چهار کشور استرالیا، ایسلند، نیوزیلند و نروژ، وابسته به‌کامودیتی‌ها بوده‌اند (۵/ ۱۰درصد از کشورهای توسعه یافته) و در ۱۹-۲۰۱۸ یونان نیز با نرخ وابستگی ۶۱ درصدی به‌این گروه پیوست. در واقع یونان نیز مانند برخی کشورهای در حال توسعه و در حال گذار نرخ وابستگی بسیار نزدیک به‌نرخ آستانه ۶۰ درصدی دارد. از سوی دیگر، در ۹-۲۰۰۸ صادرات کامودیتی‌ها حدود ۴۰درصد از صادرات کالایی را در ۷۵درصد از کشورهای توسعه‌یافته تشکیل می‌داده است؛ ولی نسبت کشورهای توسعه‌یافته در این دوره افزایش یافته است که به‌آن معناست که اهمیت صادرات کامودیتی‌ها در صادرات کل کالایی در این دوره کاهش داشته است.
وابستگی به‌کامودیتی‌ها در کشورهای در حال گذار بیشتر از کشورهای توسعه یافته است، به‌طوری‌که نیمی از کشورهای این گروه را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. تعداد کشورهای وابسته به‌کامودیتی‌ها تقریبا در ابتدا و انتهای دوره مورد بررسی بدون تغییر بوده است؛ به‌طوری که در ابتدای این دوره هشت کشور ارمنستان، آذربایجان، قزاقستان، مونته‌نگرو، روسیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان، از این گروه وابسته به‌کامودیتی‌ها بوده‌اند و در انتهای دوره کشور قرقیزستان نیز با نرخ وابستگی ۷۷ درصدی به‌این گروه پیوسته است. میانگین صادرات کامودیتی‌ها از صادرات کل این گروه در این دوره افزایش داشته است که نشان‌دهنده افزایش وابستگی به‌کامودیتی‌ها در این گروه است. چهار کشور آذربایجان، قزاقستان، تاجیکستان و ترکمنستان نرخ وابستگی بیش از ۸۵درصد داشته‌اند.
از سوی دیگر، گروه کشورهای در حال توسعه تعداد کشورهای وابسته بیشتری را در خود جای داده است، به‌طوری‌که ۸۶درصد از کشورهای وابسته به‌کامودیتی‌ها در جهان در این گروه از کشورها قرار دارند؛ ۸۷ کشور از میان ۱۳۶ کشور این گروه در ۱۹-۲۰۱۸ وابسته بوده‌اند و نسبت به۹-۲۰۰۸ شش کشور به‌گروه کشورهای وابسته اضافه شده است. وابستگی به‌کامودیتی‌ها طی این دوره در کشورهای در حال توسعه افزایش یافته به‌طوری که متوسط نرخ وابستگی از ۶۴درصد به۶۶ رسیده است.
همچنین، بررسی‌های منطقه‌ای این گزارش گویای آن هستند که وابستگی به‌صادرات کامودیتی‌ها در مناطق آفریقا و اقیانوسیه قابل‌توجه است، به‌طوری‌که بیش از ۷۰درصد از درآمدهای صادراتی در سه‌چهارم کشورهای این دو منطقه وابسته به‌کامودیتی‌هاست. از سوی دیگر، تمامی ۱۲کشور واقع در منطقه آمریکای‌جنوبی وابسته به‌کامودیتی‌ها هستند. آسیای مرکزی نیز با نرخ وابستگی متوسط ۸۵ درصدی بیشترین سطح وابستگی را در میان سایر مناطق آسیا دارد؛ به‌طوری که تمامی پنج کشور واقع در این منطقه در ۱۹-۲۰۱۸ در میان کشورهای وابسته به‌صادرات کامودیتی‌ها قرار داشته‌اند. کشورمان ایران نیز در این گزارش در میان کشورهای در حال توسعه منطقه جنوب آسیاست که در ۹-۲۰۰۸ و ۱۹-۲۰۱۸ وابسته به‌صادرات کامودیتی‌ها بوده است. با این وجود با توجه به‌تحریم‌های اقتصادی کشور صادرات کامودیتی‌ها از حدود ۸۴ میلیارد دلار در ۹-۲۰۰۸ به۶۳ میلیارد دلار در ۱۹-۲۰۱۸ رسیده است. به‌همین ترتیب سهم صادرات کامودیتی‌ها نیز از صادرات کل کشور در این دوره کاهش یافته و از ۸۷درصد به۷۵درصد رسیده است. از سوی دیگر، به‌دنبال تحریم‌های اقتصادی و کاهش فروش نفت از سوی ایران در حالی که سهم سوخت از صادرات کالایی ایران از ۸۰درصد به۶۲درصد کاهش یافته است، سهم محصولات کشاورزی از ۳درصد به۷درصد و سهم مواد معدنی از ۳درصد به۵درصد افزایش داشته است.
آنکتاد در این گزارش به کشورهایی که اقتصادهایشان وابسته به‌کامودیتی‌هاست، توصیه کرده برای فرار از دام کامودیتی‌ها که مردم کشورها را در فقر و آسیب‌پذیری رها می‌کند، ظرفیت‌های فناورانه خود را ارتقا دهند و هشدار می‌دهد که اگر فرآیند تحول ساختاری مبتنی بر فناوری را در‌پیش نگیرند در آینده در این دام گرفتار خواهند بود.
