دکتر محمدرضا رضوی
رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی

یکی از چالش‌های ایران وابستگی به واردات برخی کالاهای اساسی، مربوط به بخش کشاورزی است. در واقع محدودیت‌های منابع اصلی تولید، ضعف فناوری‌های بخش کشاورزی و ناهماهنگی‌های فرا‌بخشی و سیاست‌های اقتصادی باعث وابستگی بخش کشاورزی و صنایع غذایی به واردات کالاهای اساسی شده است.

در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری ( بهمن‌ماه 92)، حدود‌ هشت بند از 24 بند آن به بخش کشاورزی اختصاص دارد و در بند هفت آن، بر تامین امنیت غذایی و ایجاد ذخایر راهبردی با تاکید بر افزایش کمی و کیفی تولید (مواد اولیه و کالا) صراحت دارد. دولت موفقیت‌های نسبتا مناسبی در ارتباط با خودکفایی در این بخش داشته است از جمله: 1- در رابطه با گندم در سال 95، علاوه بر خودکفایی کامل امکان صادرات آن نیز وجود دارد (رکورد 14 میلیون تن تولید گندم در سال 1395)؛ 2- درصد خوداتکایی برنج نیز از 2/ 49 درصد در سال 1387، به 1/ 67 درصد در سال 1394 افزایش یافته است؛ 3- در مورد گوشت مرغ نیز به‌دلیل ظرفیت‌های ایجاد شده اکنون مازاد عرضه در داخل وجود دارد؛ 4- در رابطه با شکر نیز درصد خوداتکایی از 2/ 25 درصد در سال 1387، به 76 درصد در سال 1394 افزایش یافته است.

اما در برخی از محصولات مانند روغن، ذرت و جو همچنان وابستگی بالایی وجود دارد. با توجه به عملکرد مناسب دولت در زمینه تولید بخش کشاورزی، ارزش واردات کالاهای عمده این بخش نیز کاسته شده است. در سال 1395پنج قلم عمده وارداتی جمعا 6/ 3 میلیارد دلار از واردات را به خود اختصاص داده‌اند. این اقلام شامل ذرت دامی (1448 میلیون دلار)، برنج (690 میلیون دلار)، کنجاله (608 میلیون دلار)، روغن خام (447 میلیون دلار) و گوشت (390 میلیون دلار) است. در حالی‌که در سال 1387 ارزش واردات، پنج قلم عمده محصولات کشاورزی 9/ 4 میلیارد دلار است. این اقلام وارداتی به ترتیب شامل گندم (2084 میلیون دلار)، ذرت دامی (1087 میلیون دلار)، برنج (795 میلیون دلار)، روغن خام (482 میلیون دلار) و کنجاله (477 میلیون دلار) بود. بنابراین به‌دلیل روند افزایشی تولید اغلب محصولات اساسی کشاورزی به استثنای دانه‌های روغنی، روغن و ذرت در سال‌های اخیر از میزان وزنی و ارزشی واردات آنها کاسته شده است. در رابطه با دانه‌های روغنی نیز نکته مهم این است که شکل واردات از روغن خام و کنجاله با سهم بالای روغن پالم به واردات دانه‌های روغنی (بیشتر سویا) و فرآوری آن به روغن و کنجاله تغییر یافته است. اولویت‌بخشی به تولید این محصولات در قالب تدوین برنامه‌های بلندمدت و میان‌مدت می‌تواند زمینه دستیابی به نتایج مثبتی در آینده باشد. از مهم‌ترین اقدامات پیشنهادی در این زمینه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

‌ ارتقای مدیریت آب براساس مدیریت تقاضا و تعادل بخشی سفره‌های آب زیرزمینی و آبخوان‌ها (سالا‌نه در کشور 95 میلیارد متر مکعب آب مصرف می‌شود که 92 درصد آن در بخش کشاورزی، 6 درصد در بخش شرب و خانگی روستایی و شهری، 5/ 1 درصد در بخش صنعت و 5/ 0 درصد در بخش عمومی و پارک‌ها مصرف می‌شود. متوسط مصرف آب جهانی در بخش کشاورزی 70 درصد است که این آمار نشان می‌دهد ایران 22 درصد بیشتر از متوسط جهانی مصرف دارد)؛

‌ بحث کشاورزی صنعتی و به‌کارگیری مقیاس حداقل در مزارع برای جبران مشکلات خرده مالکی؛

‌ توسعه مکانیزاسیون و بهبود سیستم‌های برداشت و کاهش هزینه تولید با مشارکت سرمایه‌گذاران خارجی؛

- افزایش بهره‌وری عوامل و منابع تولید و استفاده از فناوری‌های نوین و به‌کارگیری روش‌های جدید تولید با هدف افزایش ضریب خودکفایی در محصولات اساسی.