دندان آبی‌ات پیدا نیست
مریم عسگری
Computer (رایانه) را به قصد web surfing (وبگردی) Turn on (روشن) می‌کنی.Mouse (موشی) روی mouse pad (زیر موشی) می‌رقصد. حالا با چند click (تلیک) صفحه موردنظر روی monitor (پایشگر یا نمایشگر) باز می‌شود.

شاید هم یک note book computer (رایانه کتابی) در اختیار داشته باشی به هر حال فرقی نمی‌کند.وارد محیط اینترنت می‌شوی. حالا تو یک surfer (وبگرد) هستی. پس از مدتی گشت و گذار در اینترنت به فکر می‌‌افتی به سراغ messenger (پیام‌رسان) رفته و pm (پیام‌های پستی) را چک کنی.شاید فرصت کنی و سری هم به e-mail (ای-‌‌نامه) ات بزنی.چند e-mail (ای‌نامه) در مورد e-commerce (تجارت الکترونیکی) برایت send (فرستاده) شده است.با خود می‌گویی بد نیست حالا که مسوولان در تلاش راه‌اندازی e-government (دولت الکترونیکی) هستند تو هم دل به دریا زده و فعالیتی در این زمینه داشته باشی اما خیلی زود منصرف می‌شی.
به فکر می‌افتی چند عکس تازه برای یکی از دوستانت send (ارسال) کنی. به سراغ scanner (پویشگر) می‌روی. شاید هم عکس‌ها را در memory (حافظه) mobile (تلفن‌همراه) یا computer (رایانه)‌ات داشته باشی. پس می‌توانی عکس‌ها را attachment‌ (پیوست) کنی و ...
حالا رایانه را turn off کن. راستی یادت نرود عکس‌هایت را در یک folder‌ (پوشه) مخصوص save (ذخیره) کنی تا اگر (ای‌-نامه) ات نرسید مجبور به copy paste (نوشت و بچسبان) دوباره عکس‌ها نشوی.
معادل‌سازی برای اصطلاحات IT
این پرسش همواره برای زبان‌شناسان و افرادی که به زبان و ادبیات فارسی تعصب دارند، مطرح است که چرا مردم به واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی روی خوش نشان نمی‌دهند وگاه پا را فراتر نهاده و کاربران این واژه‌ها را مورد تمسخر قرار می‌دهند. البته باید اعتراف کرد کاربرد واژه معادل برای برخی کلمات درک‌ معنای کلام را برای شنونده سخت می‌کند و به همین دلیل بسیاری از افراد تلفظ لاتین کلمه را به ادای واژه معادل ترجیح می‌دهند.
از طرفی واژه معادل در نظر گرفته شده برای برخی کلمات عینا ترجمه فارسی کلمه بیگانه است، مانند Close که واژه معادل آن بستن یا Communication که واژه معادل آن ارتباط است. پس آیا بهتر نبود به جای واژه معادل از لفظ ترجمه استفاده می‌شد؟
این عوامل در کنار عوامل دیگری مانند عدم فرهنگ‌سازی ریشه‌ای برای استفاده از لغات فارسی به جای لغات بیگانه، عدم انتخاب واژه معادل کوتاه و صحیح که به آسانی بر زبان جاری شود و... باعث شده تا اکثر افراد، حتی افراد تحصیلکرده و بسیاری از استادان دانشگاه‌ها به استفاده از واژه‌های معادل توجهی نشان ندهند که این موضوع در حوزه کامپیوتر و فناوری اطلاعات مشهودتر است.
امروزه کمتر کسی را می‌توان یافت که به جای کلمه mouse pad از واژه زیرموشی یا به جای کلمه cyberware از واژه ثقیل رایا افزار استفاده کند.
حتی برخی از فعالان حوزه رایانه نیز با وجود تلاش‌هایی که فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای یافتن واژه معادل اصطلاحات IT کرده است از این واژه‌های معادل استفاده نمی‌کنند و حتی بسیاری از آنها را تا به حال نشنیده‌اند.
به همین دلیل اگر به‌رغم تلاش تقریبا ده ساله این فرهنگستان برای معادل‌سازی اصطلاحات IT به یکی از مراکز خرید و فروش رایانه مراجعه کنید و دندان آبی، پویشگر، وب بین یا زیرموشی بخواهید کسی متوجه منظورتان نمی‌شود.
تلاش برای حفظ زبان فارسی
گروه واژه‌گزینی تخصصی رایانه و فناوری اطلاعات از سال ۱۳۷۸ فعالیت خود را در فرهنگستان زبان و ادب فارسی آغاز کرد.
این گروه در ابتدای کار خود، واژه‌های رایانه را در سه گروه پایه، عمومی و تخصصی دسته‌بندی کردند که واژگان پایه، در آموزش رایانه به کار می‌روند.
واژگان عمومی نیز دسته‌ای از واژه‌های رایانه‌ای هستند که وارد زبان عموم مردم شده‌اند و در رسانه‌های عمومی هم به کار می‌روند. واژگان تخصصی را نیز فقط متخصصان این حوزه به کار می‌برند و در آموزش پایه کاربرد ندارند و به زبان عمومی نیز راه پیدا نمی‌کنند.
طبق اعلام پژوهشکده فرهنگستان زبان و ادب فارسی بر اساس اصول و ضوابط واژه‌گزینی در فرهنگستان، اولویت در معادل‌یابی با واژگان پایه و عمومی است. بنابراین، دو دسته مذکور در دستور کار گروه قرار گرفت که تا خردادماه 1386 تعداد 716 معادل فارسی در این دسته به تصویب شورای واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی رسیده است.
بر اساس اعلام مدیر این پژوهشکده، پروسه انتخاب تا تصویب نهایی واژه‌ معادل برای کلمات مختلف از جمله اصطلاحات IT نهایتا سه سال به طول می‌انجامد و بر این اساس گروه‌های تخصصی مختلفی که در زمینه‌های گوناگون در فرهنگستان تشکیل شده‌اند ابتدا در جلسات داخلی خود روی معادل‌یابی واژه‌ها کار کرده و پس از آن نتایج کار خود را هر شش ماه یکبار به شورای واژه گزینی فرهنگستان ارائه می‌کنند. در این شورا نیز که از استادان زبان‌شناس تشکیل شده است معادل‌های پیشنهادی گروه تخصصی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در جلسات شورای واژه گزینی نیز نمایندگانی از گروه تخصصی برای توضیح در مورد کار انجام شده حضور می‌یابند که دارای حق رای نیستند.
پس از تصویب اولیه معادل‌ها در شورای واژه گزینی، واژه‌های مصوب از طریق انتشارات فرهنگستان به اطلاع عموم رسانده می‌شود و پس از دریافت نظرها و پیشنهادها که معمولا حدود یک سال به طول می‌انجامد، معادل‌های مصوب شورای واژه گزینی برای تصویب نهایی به شورای عالی فرهنگستان ارائه می‌شود. پس از تصویب واژه‌ها در شورای عالی، معادل‌های مصوب برای تصویب نهایی به ریاست‌جمهوری ارسال می‌شود و بعد از امضای رییس‌جمهور، برای استفاده به صدا و سیما، خبرگزاری‌ها و سایر نهادهای ذی‌ربط ابلاغ خواهد شد.
بر اساس اعلام فرهنگستان زبان و ادب فارسی تاکنون پانزده هزار واژه توسط این فرهنگستان در حوزه‌های مختلف معادل‌سازی شده است که از این تعداد حدود ۷۰۰واژه به حوزه IT مربوط می‌شود. البته جدیدا حدود ۹۰واژه جدید در حوزه IT معادل‌یابی شده است که با این حساب تعداد واژه‌های معادل‌یابی شده در این حوزه به حدود ۸۰۰واژه می‌رسد. مدیر پژوهشکده زبان و ادبیات فارسی در رابطه با این موضوع که واژه‌های معادل در بسیاری موارد ترجمه واژه بیگانه هستند، گفت: در حدود ۸۰درصد موارد ما واژه معادل برای کلمه نمی‌سازیم. بلکه از میان معادل و ترجمه‌های موجود، بهترین را انتخاب می‌کنیم. مثلا برای NGO که مخفف عبارت non Gavermental organization است واژه معادل سازمان مردم نهاد را برگزیدیم یا برای cybercrime واژه رایا جرم را انتخاب کرده بودیم که مورد تایید شورا قرار نگرفت و به جای واژه رایا جرم، واژه جرم رایانه‌ای به تصویب رسید.
رییس انجمن انفورماتیک ایران و عضو گروه تخصصی یارانه‌ای و فن‌آوری اطلاعات فرهنگستان زبان و ادب فارسی، نیز در این زمینه می‌گوید: زبان فارسی، زبانی بسیار توانا است که این قابلیت را دارد برای بسیاری از واژه‌ها معادلسازی کند.
به گفته وی در سال ۱۳۶۰ اولین واژه‌نامه کامپیوتر و انفورماتیک به چاپ رسید که در آن ۶هزار واژه معادلسازی شده بود که این واژه‌نامه در سال ۱۳۷۶ تجدید چاپ شد.
این عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی افزود: متاسفانه با وجود تلاش‌های فراوانی که در این زمینه شده است افراد جامعه حتی اساتید دانشگاه‌ها و صدا و سیما و ... با ما همکاری نمی‌کنند و برای تفاخر استفاده از واژه‌های بیگانه را به واژه‌های فارسی ترجیح می‌دهند.
وی افزود: هم‌اکنون واژه‌های معادل کلمات IT در سایت فرهنگستان درج شده است و علاقه‌مندان می‌توانند از این سایت دیدن کنند. اما متاسفانه این سایت چندان فعال نیست.
کلماتی که معادل ندارند
اینترنت، پست، تلفن، تلویزیون، وب، بایت و... از کلماتی هستند که ترجمه‌پذیر نیستند. به همین دلیل نمی‌توان برای آنها معادل فارسی یافت.عضو گروه تخصصی رایانه و فناوری اطلاعات فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این رابطه می‌گوید، برخی از واژه‌ها مانند اینترنت ترجمه‌پذیر نیستند و مدت‌هاست در ذهن مردم با این لفظ حک شده‌اند. از طرفی این کلمات، بین‌المللی هستند و غیرقابل ترجمه.
البته در این مورد استثنا هم وجود دارد. کامپیوتر نیز یک کلمه بین‌المللی است که از بدو ورودش به عرصه زندگی انسان با این نام شناخته شده است، اما فرهنگستان برای این کلمه واژه معادل رایانه را در نظر گرفته است.
واژه‌های نورسیده
از سال 1378 که استفاده از واژه‌های دگرساز به جای alt، زیست تراشه به جاری biochip، دندان آبی به جای Bluetooth، راه‌اندازی به جاری boot، میانگیر به جای buffer، تلیک به جای click و... به تصویب فرهنگستان زبان و ادب فارسی رسید تاکنون تلاش‌های این نهاد برای حفظ زبان فارسی ادامه داشته است.
حاصل استمرار این تلاش هشتادونه واژه جدید است. براساس اعلام شورای واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، این شورا در جلسات اخیر خود به بررسی واژه‌های ارائه شده از سوی گروه واژه‌گزینی رایانه پرداخت و هشتادونه واژه معادل جدید را به تصویب رساند.واژه‌هایی که در این جلسات از سوی واژه‌گزینی رایانه به شورای واژه‌گزینی ارائه شد واژه‌هایی بودند که با سازه‌های پیوندی cybeyr و e - ساخته شده‌اند. e - حرف اول واژه electronic است که در ترکیبات گوناگونی به کار می‌رود. مفهوم الکترونیکی در ترکیبات عموما به معنای وابسته به اینترنت یا مخابرات است، cybeyr نیز سازه‌ای پیوندی است که در ساخت تعداد فزاینده‌ای اصطلاح فنی، مربوط به پدیده‌های نوینی که با گسترش فناوری رایانه‌ای امکان‌پذیر شده به کار می‌رود.
براساس اعلام شورای واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، این واژ‌ه‌ها پس از گذشت یک دوره شش ماهه تا یک ساله و دریافت بازخوردها و پیشنهادهای صاحب‌نظران و علاقه‌مندان، در شورای عالی واژه‌گزینی فرهنگستان مطرح و به تصویب نهایی خواهد رسید.Cybernetic (رایانیک)، Cyber war (رایا جنگ)، Cyberterrorism (وحــشت‌افــکنی رایانـــه‌ای)،e-democracy (مردم‌سالاری الکترونیکی)، e-health (بهداشت رایانه‌ای)، e-mail (ای - نامه)،e-cash (ای-پول) برخی از واژه‌های جدید مصوب این فرهنگستان هستند.
منتقدان معادل‌سازی واژه‌های IT
معادل‌سازی برای برخی کلمات از جمله اصطلاحات IT منتقدانی نیز دارد.
از نظر منتقدان کاربرد واژه‌های معادل به جای کلماتی مانند چت، بلوتوث، جرم رایانه‌ای و وب کم، اسکنر و... آن هم در شرایطی که کاربردشان سال‌هاست در ذهن مردم حک شده است کاری بی‌معنی و بیهوده است.
به زبان افتادن واژه‌هایی مانند دراز آویز زیبا به جای کلمه متداول کراوات و... که باعث خنده مردم می‌شود نشانه مخالفت گروهی از مردم با معادل‌سازی برخی لغات است.
اگرچه فرهنگستان زبان و ادب فارسی اعلام کرده است که هرگز واژه‌های معادل اینچنینی را تصویب نکرده و این اقدامی خصمانه یا طنزگونه از جانب برخی از افراد است، اما احتمالا این نهاد با معادل‌سازی نامناسب برای برخی واژه‌ها باعث به وجود آمدن این جو شده است.
به هر حال منتقدان بر این باورند اصطلاحات IT سال‌هاست در ذهن کاربران رایانه، حتی کودکان حک شده و نمی‌توان انتظار داشت طی مدت کوتاهی واژه‌های جایگزین مورد استفاده قرار گیرند.
فرهاد گوران یک نویسنده در این مورد می‌گوید: مشکل و مصیبت واژه‌گزینی‌های فرهنگستان این است که به فضای عمومی زبان و آنچه به آن هستی روزمره واژگان یا Slang process می‌گویند توجهی نشان نمی‌دهند.
این واژه‌گزینی‌ها منطبق با معیارهای ذهنی جمعی اهل ادب و فضل است و با زبان زنده گویندگان نسبتی ندارد. حال آنکه قرار است توسط همین کاربران عمومی زبان استفاده شود.
بنابراین گاه چنان مضحک از آب در می‌آید که انگار اهالی محترم فرهنگستان خواسته‌اند مخاطب را کمی بخندانند.
مثلا گزینش دندان آبی به جای Bluetooth یا موشی به جای mouse.
در جدول زیر معادل‌های فارسی برخی از اصطلاحات IT‌ از طرف فرهنگستان زبان و ادب فارسی به تصویب رسیده است درج شده است.