رشد 11 درصدی هزینه ارتباطات خانوار شهری

سیمین عزیزمحمدی: هر خانواده شهرنشین ایرانی در سال گذشته به‌طور میانگین ۸۳۲هزار و ۱۸۶تومان هزینه صرف استفاده از تلفن ثابت، فکس، تلفکس، تلفن همراه و اینترنت کرده است. در این میان، وجود ۳۶میلیون مشترک اینترنت، فراتر رفتن ضریب نفوذ تلفن همراه از ۱۰۰ درصد و تغییر نکردن ضریب نفوذ تلفن ثابت در سه ماه نخست سال جاری نشان می‌دهد به‌طور قطع سهم قابل توجهی از هزینه‌ای که خانوارها صرف ارتباطات می‌کنند مربوط به خرید خدمات اینترنت و تلفن همراه است. به هر حال، دسترسی به اینترنت پرسرعت به ویژه به شکل اینترنت ۳G و ۴G، توسعه خدمات بر بستر اینترنت و اپلیکیشن‌ها کافی بود تا شهروندان ایرانی را ترغیب کند که هزینه بیشتری برای این پدیده نوظهور صرف کنند. به‌طوری که خانوارهای شهرنشین ۱/ ۱۱ درصد بیشتر از سال ۹۴ برای استفاده از کالا و خدمات ارتباطی هزینه صرف کردند. متوسط هزینه صرف شده برای کالا و خدمات گروه ارتباطات در سال ۹۴ حدود ۷۴۸هزار و ۸۶۱تومان بود. البته بخشی از این رشد ۱/ ۱۱ درصدی هزینه صرف شده ناشی از تورم ۵/ ۳ درصدی کالاها و خدمات مصرفی بخش ارتباطات در سال گذشته است. نتایج بررسی بانک مرکزی از بودجه خانوار در مناطق شهری ایران در سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد خانوارهای ایرانی ساکن شهرها در سال گذشته نزدیک به ۳/ ۳۹میلیون تومان برای تهیه کالاها و خدمات صرف کردند که در این میان ۱/ ۲ درصد آنها مربوط به کالا و خدمات ارتباطاتی است. کل هزینه خانوارها نسبت به سال گذشته ۴/ ۱۱ درصد رشد کرده و این در حالی بوده که نرخ رشد هزینه بخش ارتباطات نیز ۱/ ۱۱ درصد بود ولی با این حال، نسبت هزینه بخش ارتباطات به هزینه کل تغییر نکرده است.

کالا و خدمات ارتباطی در سبد خانوار

اگرچه از حضور اینترنت در خانه شهروندان ایرانی بیش از یک دهه می‌گذرد، با این حال، بانک مرکزی اطلاعات خانوارهای استفاده‌کننده از اینترنت خانگی بانک مرکزی را از سال ۱۳۸۹ بررسی کرده که نشان می‌دهد ۳/ ۲۲ درصد خانوارهای شهرنشین از اینترنت خانگی استفاده می‌کردند. اگرچه تعداد خانوارهای کاربر این نوع اینترنت تا سال ۱۳۹۰ روند نزولی داشته، با این حال، از سال ۱۳۹۲ که زیرساخت‌های اینترنت از سوی دولت تقویت شد و ارائه اینترنت از سوی شرکت‌ها روند بهتری یافت، تعداد خانوارهای استفاده‌کننده از اینترنت رشد ۳/ ۱۲ درصدی پیدا کرد تا اینکه در سال گذشته تعداد خانوارهای استفاده‌کننده از اینترنت خانگی از مرز ۵۰ درصد فراتر رفت.

روند صعودی استفاده اینترنت در خانوارهای شهرنشین در حالی است که خانوارهای ایرانی کمتر از تلفن ثابت استفاده می‌کنند؛ به‌طوری که در سال ۱۳۸۶ بالغ بر ۲/ ۹۲ درصد خانوارها در خانه‌های خود تلفن ثابت داشتند در حالی که این رقم در سال گذشته تا ۱/ ۷۷ درصد کاهش یافته است. البته در حال حاضر تعداد کاربران اینترنت موبایل دو برابر اینترنت ثابت است. در سال گذشته ۹/ ۱۶ درصد خانوارهای شهرنشین کشور از رادیو ضبط و ضبط صوت، ۹/ ۱۱ درصد از رادیو، ۵/ ۹۹ درصد از تلویزیون، ۶/ ۴۲ درصد از ویدئو و دسـتگاه پخـش لوح فشرده، ۳/ ۴۵درصد از رایانه، ۳/ ۱۰ درصد از دوربین فیلمبرداری و ۳/ ۹۶ درصد از تلفن همراه استفاده کرده‌اند. در سـال ۱۳۹۴ از نظـر لـوازم زنـدگی، ۸/ ۲۰ درصد خانوارهای شهرنشین کشور از رادیو ضبط و ضبط صوت، ۳/ ۹۹ درصد از تلویزیون، ۴۶ درصد از ویدئو و دسـتگاه پخـش لوح فشرده، ۶/ ۴۶ درصد از رایانه، ۷/ ۱۱ درصد از دوربین فیلمبرداری و ۳/ ۹۵ درصد از تلفن همراه استفاده کرده‌اند.

هزینه خانوارها و تورم در گروه ارتباطات

گزارش بانک مرکزی از شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطق شهری ایران در سال گذشته نشان می‌دهد تورم گروه ارتباطات در سال ۱۳۹۵ معادل ۵/ ۳ درصد افزایش یافت که نسبت بـه افزایش آن در سال ۱۳۹۴(معادل ۶/ ۳ درصد) اندکی کمتر بود. از آغاز دهه ۹۰ تورم در گروه ارتباطات روند صعودی داشته به‌طوری که در آغاز این دهه ۸/ ۱ بوده و با یک روند صعودی در سال ۹۳ به رقم ۵/ ۱۰ درصد رسیده است. البته این روند افزایشی متاثر از نرخ بالای تورم در آن سال‌ها بوده که قیمت کالا و خدمات بخش ارتباطات را نیز تحت تاثیر قرار داده است. همین روند را نیز می‌توان در سال‌های ۹۴ و ۹۵ که سیاست اصلی تیم اقتصادی دولت مهار تورم بود مشاهده کرد. البته در این میان مناسب‌سازی قیمت خدمات ارتباطی مانند کاهش تعرفه‌های اینترنت و افزایش قیمت تلفن ثابت با الگوی مصرفی شهروندان نیز بر کاهش تورم به دنبال افزایش عرضه بی‌تاثیر نبوده است.

با توجه به اینکه از سال ۹۰ تا ۹۲ اقتصاد کشور با چالش‌های بزرگی مانند تورم ۳۴ درصدی، تشدید تحریم‌ها و ضعف در زیرساخت‌های ارتباطی و مخابراتی مواجه بود نمی‌توان رابطه معناداری بین تورم بخش ارتباطات و هزینه‌ای که خانوارها صرف کالا و خدمات ارتباطی کرده‌اند، پیدا کرد. با این‌حال، در سال ۹۲ که تورم کل به بالاترین مقدار در این دو دهه اخیر رسیده، تورم بخش ارتباطات کاهش یافته و در عین حال هزینه ارتباطات تا مرز ۳۰ درصد رشد کرده است. البته در سال‌های بعد و با روی کار آمدن دولت یازدهم و در پیش گرفتن سیاست‌های توسعه خدمات ارتباطی به ویژه اینترنت و تغییر سبک زندگی افراد، با وجود روند کاهش تورم گروه ارتباطات، رشد هزینه این گروه روند مشخصی ندارد. گزارش بانک مرکزی از هزینه خانوارهای شهری نشان می‌دهد آنها از اوایل دهه ۹۰ به‌طور متوسط ۱/ ۲ درصد از هزینه سالانه خود را صرف ارتباطات کرده‌اند.

این در حالی است که در سه سال گذشته سهم گروه ارتباطات از بودجه خانوارهای شهرنشین تقریبا ثابت بوده است. بررسی بانک مرکزی از بودجه سالانه خانوارهای ایرانی در شهرهای مختلف کشور نشان می‌دهد شهروندان ساکن کهکیلویه و بویراحمد بیشترین هزینه را برای کالا و خدمات ارتباطی صرف کرده‌اند به‌طوری که ۵/ ۲ درصد بودجه سالانه این خانوارها در گروه ارتباطات صرف می‌شود که معادل یک میلیون و ۲۹۰هزار تومان می‌شود. همچنین هزینه صرف شده از سوی شهروندان بوشهری برای این کالا و خدمات یک میلیون و ۲۶۰هزار تومان بالغ بر ۷/ ۲ درصد کل هزینه آنها در سال گذشته است. خانوارهای خوزستانی نیز در سال گذشته بیش از یک میلیون برای استفاده از کالا و خدمات ارتباطی صرف کرده‌اند. کمترین میزان هزینه برای گروه ارتباطات در سال ۹۵ مربوط به خانوارهای ساکن در استان‌های آذربایجان شرقی، خراسان رضوی و قم است که به ترتیب ۵۳۶هزار، ۵۷۴هزار و ۶۲۷هزار تومان است که معادل ۲درصد هزینه کل آنها می‌شود. هزینه صرف شده از سوی خانوارهای تهرانی بالغ بر یک میلیون و ۷۹ هزار تومان معادل ۷/ ۱ درصد بودجه سالانه خانوارها بوده است.

رابطه هزینه ارتباطات با درآمد خانوار

بخشی از گزارش بانک مرکزی درباره هزینه خانوار شهری که به رابطه هزینه‌ها و دهک‌های درآمدی شهرنشینان اشاره دارد، نشان می‌دهد ۶۸ درصد خانوار شهرنشین ایرانی که درآمد پولی سالانه آنها بین ۵/ ۱۱ تا ۴۴میلیون تومان است به‌طور متوسط ۸۱۷هزار تومان برای خرید کالا و خدمات ارتباطی صرف می‌کنند. این رقم برای ۵/ ۶ درصد از خانوار ایرانی که درآمد پولی سالانه آنها از ۵.۱میلیون تومان فراتر نمی‌رود حدود ۳۱۴هزار تومان معادل ۱/ ۶ درصد درآمد آنها است. البته این رقم برای ۲/ ۰ درصد از خانوارهای با درآمد پولی بالای ۱۶۸میلیون تومان در سال به ۵/ ۳میلیون تومان می‌رسد. این نتایج در حالی بوده که گزارش بانک مرکزی حاکی از رابطه مثبت و مستقیم بین هزینه صرف‌شده برای بخش ارتباطات با دهک‌های درآمدی شهرنشینان است. به‌طوری که براساس گزارشی که برمبنای داده‌های سال ۹۵ منتشر شده شهروندان در دهک‌های بالای درآمدی هزینه بیشتری را برای خدمات ارتباطاتی صرف کرده‌اند. رقم صرف شده برای خدمات ارتباطات از سوی خانوارهای دهک دهم درآمدی در سال ۱۳۹۵ حدود یک میلیون و ۸۸۲هزار تومان و هزینه ارتباطات دهک اول ۲۴۰هزار تومان است.

اطلاعات به نقل از گزارش بانک مرکزی نشان می‌دهد ارتباطات دیگر به یکی از نیازهای خانوارهای شهرنشین ایرانی تبدیل شده است و خانوارها فارغ از هر میزان سطح رفاهی بخشی از درآمد خود را به بخش ارتباطات اختصاص می‌دهند. در واقع، حضور در فضای مجازی برای کسب‌وکار، آموزش، استفاده از خدمات الکترونیکی، برقراری ارتباط یا حتی تفریح به یک نوع سبک زندگی در بین ایرانی‌ها تبدیل شده و در حال توسعه است. برای نمونه، آمار مرکز ملی فضای مجازی نشان می‌دهد روزانه ایرانی‌ها نزدیک به ۲ میلیارد بار مطالب منتشر شده در سرویس پیام رسان تلگرام را بازدید می‌کنند. بر این اساس، اینترنت به بازویی قوی برای تسهیل خدمات‌رسانی و اطلاع‌رسانی در جامعه ایرانی تبدیل شده است. به عبارت دیگر، توسعه اینترنت به ویژه در مناطق محروم کشور می‌تواند فرصتی برای دولت برای کاهش هزینه تامین خدمات باشد.

پس اکنون که وزارت ارتباطات تصمیم به اصلاح تعرفه‌های مخابراتی و اینترنتی گرفته باید در نظر بگیرد هرگونه حذف یارانه یا افزایش قیمت در این حوزه با تحمیل فشار مالی به اقشار ضعیف در دهک‌های درآمدی پایین همراه است. هرچند تاکنون تیم جدید وزارت ارتباطات نتوانسته به جمع بندی نهایی درباره قیمت اینترنت برسد و تنها صحبت از ارائه اینترنت نامحدود یا فروش اینترنت با «مصرف منصفانه» به جای اینترنت «حجمی» است. با این حال انتظار می‌رود رفاه شهروندان به ویژه خانوارهای دهک‌های پایین درآمدی قربانی سیاست‌های دولت برای حمایت از اینترنت داخلی نشود. در واقع، تیم آذری جهرمی صرف‌نظر از مرزبندی اینترنت داخلی خارجی، باید درصدد دستیابی به مدلی باشد که علاوه بر بالا بردن کیفیت اینترنت، بسته‌های متناسب با قدرت خرید افراد کم‌درآمد جامعه ارائه دهد.