مطالبه انتخابات الکترونیکی

سیمین عزیزمحمدی: دوازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری با مشارکت بیش از ۴۰میلیون شهروند ایرانی در روز ۲۹ اردیبهشت ۹۶ تاریخ‌ساز شد به‌طوری که برخی از حوزه‌های رای‌گیری در طول روز و حتی ساعاتی پس از پایان آخرین مهلت اخذ رای مملو از جمعیت بود. به نظر می‌رسد، ظرفیت فعلی اجرای انتخابات پاسخگوی این حجم از مشارکت نبود تا به گفته رئیس‌جمهوری، میلیون‌ها نفر از شهروندان ایرانی از مشارکت در انتخاب رئیس‌جمهوری چهار سال آینده خود محروم بمانند. اگرچه برگزارکنندگان سعی کرده بودند با استفاده از ابزارهای الکترونیک برای احراز هویت رای‌دهندگان، کار جدیدی در این فرآیند انجام دهند، با این حال، پاشنه آشیل این فرآیند در زمانبری آن بود به‌طوری که رای‌دهندگان بیش از ۱۵دقیقه درگیر فرآیند انتخاب بودند و ظاهرا با نزدیک شدن به ساعات پایانی و به دلیل دستی انجام شدن فرآیند انتخابات این فرآیند کندتر می‌شد.

این انتخابات با همه انتقادها به برگزارکنندگان در ایجاد شرایط لازم برای همه متقاضیان رای‌دهی به پایان رسید، اما این هشدار را برای برگزارکنندگان داشت که فکری به حال سیستم کند و سنتی انتخابات بکنند. این در حالی است که در حال حاضر کشور به ابزارهای اولیه برگزاری انتخابات الکترونیک مثل اینترنت پرسرعت، ایجاد زیرساخت‌های امن مخابراتی و اطلاعاتی و مقدمات سخت‌افزاری دسترسی دارد و در این میان، تنها موافقت شورای نگهبان به‌عنوان مهم‌ترین نهاد نظارتی انتخابات برای برگزاری انتخاباتی چالاک‌تر با تکیه بر پتانسیل‌های صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات لازم است. این در حالی است که نمایندگان شورای نگهبان در جلسات مختلف توجیهی مبنی بر برگزاری انتخابات الکترونیک متقاعد شده‌ بودند، با این حال، همچنان روی‌خوشی به استفاده از فناوری برای انتخاباتی سریع‌تر و کم دغدغه‌تر نشان نمی‌دهند.

رای دادن الکترونیکی در بسیاری از کشورهای جهان روندی معمول شده، با این حال، اجرای آن در ایران همچنان بحث‌برانگیز است. این امکان از سال ۱۳۹۰ مطرح بوده اما به‌دلایل مختلف به تاخیر افتاده تا اینکه مقام‌های ایران آماده نبودن زیرساخت‌های ارتباطی صندوق‌های الکترونیک را دلیل عمده این تاخیر اعلام کرده‌اند. مقاومت در برابر اجرای انتخابات الکترونیک از سوی مسوولان در حالی است که در انتخابات اخیر، به دلیل ضعف در اجرا، با وجود بارها تمدید زمان انتخابات، بخش قابل توجهی از شهروندان پشت درهای بسته حوزه‌های رای‌گیری مانده و نتوانستند رای بدهند. در حالی که تجربه برگزاری انتخابات الکترونیکی در کشورهای به مراتب پرجمعیت‌تر یا تجربه موفق استفاده از امکانات الکترونیکی در برگزاری انتخابات شورای ۱۴۱شهر نشان داد که باید ظرفیت‌های استفاده از آن در سایر انتخابات به ویژه ریاست جمهوری به دلایل اهمیت آن برای شهروندان توسعه یابد تا علاوه بر کاهش هزینه‌هایی مثل چاپ تعرفه یا استخدام نفرات، فرآیند انتخابات را برای برگزارکنندگان و رای‌دهندگان آسان و سریع‌تر کند.

یکی دیگر از مزایای برگزاری انتخابات الکترونیکی، بالا رفتن نرخ مشارکت از سوی ایرانیان مقیم خارج از کشور است، چرا که بسیاری از آنان به دلیل مسافت زیاد حوزه‌ها نتوانستند رای بدهند در صورتی که در یک سیستم یکپارچه و امن این افراد می‌توانستند به‌صورت آنلاین مشارکت کنند. به هر حال، مهم‌ترین دستاورد و ویژگی انتخابات الکترونیک سرعت، صحت و دقت است و از مزایای آن شمارش لحظه‌ای است که می‌توان در لحظه از آخرین نتایج آگاه شد. در تمام دنیا هم از دستگاه‌های رای‌گیری الکترونیک به قصد صرفه‌جویی استفاده نمی‌کنند بلکه برای بهره‌وری بیشتر در زمان از آنها استفاده می‌کنند. برگزاری انتخابات الکترونیکی باعث کاهش خطاهای شمارش، افزایش سرعت کار و ایجاد شفافیت می‌شود.

انتخابات الکترونیک

بحث استفاده از امکانات الکترونیکی در انتخابات سال ۷۷ شورای شهر و بدون بروز خطای محسوس در شمارش آرا کلید خورد تا اینکه با نخستین تجربه دخالت رایانه در برگزاری انتخابات هشتمین دوره مجلس، بحث انتخابات الکترونیکی جدی‌تر شود. در آن انتخابات تنها در ۱۳شهر که تعداد نمایندگان آنها بیش از سه نفر بود مراحلی از انتخابات به‌صورت الکترونیکی برگزار شد. با این حال، همین ابعاد محدود از برگزاری انتخابات الکترونیکی کافی بود تا وزیر کشور وقت نقش تحول‌آفرین رایانه در تسهیل برگزاری انتخابات را راهگشای توسعه دولت الکترونیکی بداند.

به هر حال، اصلاح تدریجی فرآیند برگزاری انتخابات الکترونیکی از اواخر دهه ۱۳۷۰ و پس از کش و قوس‌های فراوان بین مجریان انتخابات و نهادهای نظارتی به نتیجه رسید تا دامنه برگزاری این انتخابات مدرن وسیع‌تر شود. پنجمین انتخابات شورای شهر با الگوبرداری از کشور برزیل در ۱۴۱شهر در ۲۸استان که ۷ یا ۹ نماینده در شورا داشتند، به شکل الکترونیکی اجرا شد. به این ترتیب، صندوق‌های الکترونیکی اخذ رای‌ فراهم و به ۹ هزار و ۷۴۰ شعبه انتخابات ارسال شد تا ۱۰۴۱عضو شورای این ۱۴۱شهر انتخاب شوند. البته بیش از ۶۶درصد این حوزه‌های اخذ رای الکترونیکی در استان تهران بود تا شهروندان ۱۹شهرستان این استان اعضای شورای شهر خود را الکترونیکی انتخاب کنند. در این میان، هرچند رای‌دهی و شمارش آرای انتخابات ریاست جمهوری و میان‌دوره‌ای مجلس به شکل قبل و دستی انجام شد، با این حال، توسعه استفاده از امکانات ICT به آن رنگ و بوی الکترونیکی بخشیده بود تا به جز رای دادن و شمارش، تمام فرآیند انتخابات مانند احراز هویت، تجمیع آرا و... به شکل کامپیوتری اجرا شود.

مکانیزم رای‌گیری الکترونیک

در این انتخابات از ۳۵ هزار صندوق الکترونیکی اخذ رای استفاده شد. این صندوق یک مانیتور و صفحه کلید دارد که رای دهنده با وارد کردن کد نامزد، تصویر و نام وی روی مانیتور ببیند؛ اگر شهری دارای هفت کرسی شوراها بود، رای‌دهنده می‌تواند کد هفت داوطلب را وارد سیستم کند و چنانچه تمایلی به انتخاب هیچکدام از داوطلبان را نداشته باشد، می‌تواند دکمه رای سفید که در صفحه کلید تعبیه شده را فشار دهد. سپس رای‌دهنده، کلید اتمام رای‌گیری را فشار می‌دهد و پرینت رای نیز از طریق یک محفظه که قابل دسترسی نیست به نمایش در می‌آید و پس از کات شدن در یک صندوق متصل به دستگاه قرار می‌گیرد. آرای اخذ شده در انتخابات الکترونیکی در حافظه دستگاه ذخیره می‌شود و با پایان مهلت رای‌گیری، مانند شعب معمولی پلمب دستگاه شکسته و حافظه دستگاه تخلیه و داده‌ها استخراج می‌شود و به این ترتیب نتایج آرای شعبه مزبور مشخص می‌شود. همه پرینت‌ها و حافظه دستگاه‌ها تا زمان رسیدگی به شکایت‌ها نگهداری می‌شود؛ همچنین در جریان رای‌گیری نیز هیچکس هیچگونه اطلاعی از میزان آرای کاندیداها ندارد. بردهای صندوق‌های الکترونیکی انتخابات به گونه‌ای طراحی شده است که امکان اتصال به شبکه را ندارد؛ بنابراین با قطع شدن شبکه هیچگونه اختلالی در فرآیند انتخابات پیش نمی‌آید.

انتخابات الکترونیک در سایر کشورها

همان‌طور که اشاره شده انتخابات الکترونیک به‌عنوان یک شیوه مدرن، سریع و شفاف از سوی کشورها پذیرفته است و کشورهایی مانند استرالیا، بلژیک، برزیل، کانادا، استونی، فنلاند، فرانسه، آلمان، هند، ایرلند، ایتالیا، قزاقستان، لیتوانی، نامیبیا، هلند، نروژ، فیلیپین، رومانی، کره جنوبی، اسپانیا، سوئیس، انگلیس، اسکاتلند، آمریکا و ونزوئلا به تدریج در حال جایگزین کردن آن به جای سیستم سنتی یا اجرای انتخابات به شکل دستی هستند. برای نمونه، در سال ۲۰۰۷، سربازان استرالیایی و پرسنل غیرنظامی مستقر در عراق، افغانستان، تیمور شرقی و جزایر سلیمان به لطف بهره‌گیری از اینترنت، فرصت رای دادن را طی یک برنامه آزمایشی به دست آوردند. برزیل رای‌گیری الکترونیکی آزمایشی خود را در سال ۱۹۹۱ در ایالت سانتا کاترینا آغاز کرده است. از سال ۲۰۰۰ همه همه پرسی‌ها در این کشور به‌صورت الکترونیکی برگزار شده‌اند. در انتخابات سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۰۲ نتایج همه حوزه‌های انتخابیه در عرض چند دقیقه پس از اتمام زمان رای‌گیری، جمع‌آوری و شمارش شدند.

در هر دو انتخابات از چهارصدهزار دستگاه اخذ رای استفاده شد. همچنین در استونی، در اکتبر ۲۰۰۵، مردم در یک رای‌گیری الکترونیکی برای انتخابات شهرداری‌ها شرکت کردند. این کشور به‌عنوان اولین کشور که در آن اخذ رای از طریق اینترنت انجام پذیرفت، شناخته می‌شود. از آنجایی که اولین تجربه با موفقیت انجام شد، در انتخابات پارلمان در سال ۲۰۰۷ نیز مجددا از اینترنت استفاده شد. اگرچه در دنیا موج گسترده‌ای برای بهره‌برداری از قابلیت‌های ICT در اجرای فرآیند انتخابات وجود دارد، با این حال، نگرانی از بروز هرگونه خطا یا مشکل مثل حمله هکری در اجرای انتخابات باعث شده برخی کشورها مایل به استفاده از این فناوری نیستند. برای نمونه می‌توان به تجربه کشور هلند در برگزاری انتخابات سال ۲۰۰۶ اشاره کرد که جدال بزرگی بر سر استفاده از این دستگاه‌ها سر گرفت و در یک برنامه تلویزیونی نشان داده شد چطور ظرف مدت ۵ دقیقه این ماشین قابلیت دستکاری و تغییر آرا را دارد.