کسب و کارهای نوپا گذرگاه چهارم توسعه

دنیای اقتصاد: این روزها دیگر اهمیت بخش خدمات در توسعه اقتصاد پوشیده نیست به‌طوری که بسیاری از اقتصاددانان نیز وزن اصلی توسعه در کشورهای توسعه‌یافته را به بخش خدمات نسبت می‌دهند. در این میان سوالاتی مطرح است که پاسخ به آنها می‌تواند رویکرد درست در این حوزه را مشخص کند. بخش خدمات چه نقش و چه سهمی در اقتصاد جهان دارد؟ این اهمیت از کجا می‌آید؟ بهره‌وری چیست و چرا برای رشد اقتصاد مهم است؟ کسب‌وکارهای نو خدماتی مبتنی بر تکنولوژی چه نقشی در اقتصاد و بهره‌وری دارند؟

همان‌طوری که در تعاریف مختلف بخش اقتصادی آمده، بخش نخست، بخش مواد خام مرتبط با مشاغلی که مستقیما از منابع طبیعی بهره می‌برند، بخش دوم، تولید مرتبط با صنایعی که به تولید کالا می‌پردازند، اما بخش وسیعی از اقتصادهای پیشرفته به بخش سوم یا همان خدمات اختصاص دارد و آمارهای بسیاری وجود داشته و نشان می‌دهند سهم بخش خدمات در اقتصاد کشورهای توسعه‌یافته بسیار بیشتر از سهم دو بخش دیگر است. سهم بخش خدمات در کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند انگلیس، فرانسه و ژاپن بسیار قابل‌توجه است و بیش از ۷۰ درصد اقتصاد این کشورها وابسته به بخش خدمات است. نزدیک به ۸۰ درصد از اقتصاد آمریکا نیز وابسته به این بخش بوده و از این‌رو خدمات، بزرگ‌ترین بخش در کشورهای توسعه‌یافته را دارد. جالب است کشورهایی از جمله کره جنوبی نیز که در این سال‌ها شاهد روندی پرشتاب در رشد اقتصادی بوده‌اند از این قاعده مستثنی نیستند.

به‌عنوان مثال در سال ۱۹۷۰ آمار اشتغال ناشی از بخش خدمات در اقتصاد کره جنوبی تنها ۳/ ۳۴ درصد بوده و این رقم در سال ۲۰۰۵ به ۲/ ۶۵ درصد رسیده که رشدی ۳۱ درصدی را نشان می‌دهد. این در حالی است که در مدت مشابه سهم بخش تولید در اشتغال از ۲/ ۱۴ درصد به ۵/ ۱۸ درصد رشد پیدا کرده که تنها نشانگر ۴ درصد رشد در این بخش است. این آمار گویای نقش قابل‌توجه بخش خدمات در ایجاد اشتغال و کارآفرینی است. همچنین می‌توان شاهد این نقش پررنگ‌تر خدمات در کشورهای توسعه‌یافته‌تر نسبت به کشورهای کمتر توسعه‌یافته بود؛ به‌طوری که با توسعه کشورها سهم بخش اول یا بخش موادخام کم و کمتر و سهم بخش سوم یا خدمات رو به فزونی می‌گذارد. همچنین نکته قابل‌توجه اینجاست که کسب‌وکارهایی که در بخش خدمات مشغول به فعالیتند، توجه عمده خود را روی اقتصاد دانش‌بنیان قرار داده‌اند. در واقع این کسب‌وکارها به دنبال نوعی از مزیت رقابتی هستند که آنها را در شناخت هر چه بیشتر مشتریان هدف یاری برسانند و اینکه این مشتریان چه چیزی می‌خواهند و چه چیزی نیاز دارند تا بتوانند این نیاز و خواست را با کمترین هزینه‌ و سریع‌ترین زمان پوشش دهند.

آیا بخش چهارمی در راه است؟

بعضی از اقتصاددانان معتقدند می‌توان بخش خدمات را در بخش سوم اقتصاد خلاصه نکرد بلکه بخش چهارمی را نیز باید افزود که بخشی دانش‌محور از اقتصاد است و شامل خدماتی در زمینه فناوری اطلاعات، تولید و پخش اطلاعات، رسانه و توسعه و تحقیق می‌شود و به اعتقاد اقتصاددانان بهتر است، خدماتی را که برپایه دانش و تحویل اطلاعات بنا شده‌اند، در بخشی جداگانه مورد مطالعه قرار داد. مدل معروفی از اقتصاددان نامی کالین کلارک به جا مانده که به روند توسعه اشتغال‌زایی اقتصاد یک کشور در گذر زمان و سهم هر کدام از بخش‌های اقتصاد در آن می‌پردازد.

بنا بر آنچه در این مدل آمده با توسعه تکنولوژیک یک اقتصاد، سهم اشتغال ناشی از بخش‌های سوم و چهارم که هردو مرتبط با بخش خدمات هستند رو به افزایش می‌رود، به‌طوری که رشد بخش اول و بخش دوم با آغاز دوران صنعتی‌زدایی‌شدن یا اقتصاد پساصنعتی، منفی شده است. زیرا عمده اشتغال در بخش‌های اول و دوم به سبب اتوماسیون از میان می‌رود و به این ترتیب، بیشتر مشاغل به بخش خدمات معطوف شده و بیش از ۷۰درصد سهم اشتغال در این دوره در بخش خدمات شکل می‌گیرد که نشانگر نقش حیاتی بخش خدمات در توسعه یک کشور و لزوم توجه نهادهای مسوول به توسعه بخش خدمات است. یکی از مهم‌ترین عواملی که به توسعه بخش خدمات می‌انجامد توجه به بهره‌وری و چگونگی افزایش آن است. مراجع مختلف اقتصادی یکی از راه‌های پراهمیت در افزایش بهره‌وری شرکت‌ها را در بهره‌گیری از تکنولوژی می‌دانند تا به سبب آن حجم کار بیشتری در زمان کمتری انجام پذیرد و نسل بعدی شرکت‌های موفق و سودده را شرکت‌هایی می‌دانند که می‌توانند به خوبی از تکنولوژی در پیشبرد اهدافشان بهره گیرند.

نقش کسب‌وکارهای نوپای خدماتی در توسعه بخش خدمات

همان‌طور که اشاره شد با ارتقای بهره‌وری در ارائه خدمات، کالاها و خدمات با قیمت‌ ارزان‌تری در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌گیرد و این امر در ابعاد کلان به بهبود وضعیت اقتصادی منجر می‌شود. اگر بتوان به هر نحوی درآمدها را افزایش یا هزینه‌ها را کاهش داد، می‌توان به افزایش بهره‌وری کمک کرد. معمولا با ایجاد ارزش از طریق معرفی خدمتی که پیش از این نمونه‌اش در بازار نبوده یا ارائه متفاوتی از یک خدمت با سیاست‌های اثربخش می‌توان به افزایش درآمدها رسید. برای نمونه، تکنولوژی این امکان را به‌وجود آورده که اصطلاحا آموزش دموکراتیزه شود و فارغ از اینکه شما در چه نقطه‌ای از دنیا حضور داشته باشید امکان استفاده از برترین مطالب آموزشی را بیابید. در حالی که پیش از این چنین امکانی وجود نداشته است و به‌طور مثال شخص مشتاقی که در یکی از شهرستان‌ها زندگی می‌کرده است، برای یادگیری یک نرم‌افزار تخصصی باید به کلان‌شهر‌ها رفته و با هزینه‌ای بسیار بالا این آموزش را دریافت می‌کرده است، در حالی که امروزه این اتفاق با اعمال سیاست‌های اثربخش رخ داده است. صنایع خدماتی مرتبط با اطلاعات که صنعت آموزش نیز زیرمجموعه آن قرار می‌گیرد بخش بزرگی از اقتصادهای توسعه‌یافته را شامل می‌شود.

مثلا، در استرالیا نزدیک به ۵۰درصد شرکت‌های بخش خصوصی در این بخش فعالند. اما نکته‌ای که در این میان وجود دارد این است که مجموعه‌های سنتی یا شرکت‌های قدیمی معمولا به دلیل اینرسی بالای سال‌ها فعالیت و رخوت حاصل از آن کمتر اقدام به ترک ناحیه امن خود و توسعه تکنولوژی‌های نوین می‌کنند. در این فضا است که لزوم حمایت از کسب‌وکارهای نو مخصوصا آن دسته که برپایه تکنولوژی‌های نوین و اینترنت فعالند بیش از پیش حس می‌شود. دسته دیگر فعالیت‌ها، فعالیت‌هایی است که از طریق کاهش هزینه‌ها به ایجاد بهره‌وری کمک می‌کنند. خدمت نهایی که به‌دست مشتری می‌رسد یکسان است اما با هزینه‌های کمتر و از طریق سیاست‌های کارآ به‌دست مشتری می‌رسد. بسیاری از استارت‌آپ‌های فعال در حوزه تجارت الکترونیک بهره‌وری را هم از طریق اعمال سیاست‌های اثربخش و هم از طریق سیاست‌های کارآ افزایش می‌دهند. کسب‌وکارهای بزرگی همچون آمازون در آمریکا و علی‌بابا در چین از جمله کسب‌وکارهای موجود در حوزه تجارت الکترونیک هستند که سهم بالایی از بازار خرده‌فروشی این کشورها را از این طریق از آن خود کرده‌اند. طبق گزارش سال ۲۰۱۲ موسسه دیده‌بانی کارآفرینی جهانی (Global Entrepreneurship Monitor)، یک سوم پویایی رشد اقتصادی به پویایی فضای کسب‌وکارهای نو و کارآفرینی در این فضا بازمی‌گردد. همچنین این فضا با تزریق روحیه نوآوری و تحقیق در جامعه و معرفی ارزش‌های فعالیت‌های مفید در اقتصاد به رشد جامعه یاری می‌رساند. تمامی این موارد نشان ‌می‌دهد برای توسعه بخش خدمات و متعاقب آن توسعه اقتصاد یک کشور، حمایت از کسب‌وکارهای نو به خصوص کسب‌وکارهای نو مبتنی بر تکنولوژی ضروری است.

فرصتی استثنایی برای ایران

آمارها نشان می‌دهد بیش از ۵۴ درصد کاربران اینترنت در خاورمیانه (۵۷ میلیون نفر) از ایران هستند. این به آن معنا است که کاربران ایرانی به‌تنهایی بیشتر از مجموع تمام کاربران اینترنت کشورهایی همچون عربستان، عراق، بحرین، عمان و.... به اینترنت دسترسی دارند. این آمار از آن جهت استثنایی است که توسعه بخش خدمات در گرو توسعه تکنولوژی است و میزان دسترسی به اینترنت یکی از شاخص‌های اصلی این توسعه است. کشور ایران این فرصت را دارد تا با بهره‌گیری از این مزیت رقابتی بی‌نظیر گوی رقابت را از کشورهای منطقه‌ای برباید و در نتیجه آن به رشد پایدار بخش خدمات خود دست زند. صد البته این فرصت در گرو حمایت از بخش‌خصوصی و متولیان کارآفرینی بخش خصوصی است. سیاست‌های دولت و اقدامات حمایتگرانه آن نقشی جدی در توفیق یا عدم توفیق استفاده از این فرصت استثنایی دارد. از هر جهت بهتر است که بازار بزرگ ایران از سوی شرکت‌های داخلی و شرکت‌هایی که از متخصصان ایرانی بهره می‌برند تامین شود و تاخیر تشکیل این شرکت‌ها خطر ورود شرکت‌های بین‌المللی را دارد. اتفاقی که در کشورهایی مانند هند و امارات با ورود شرکت‌های آمریکایی و چینی روی داده است و ما هرگز نباید فرصت در دسترس را از دست دهیم. اکنون با علم به نقش حیاتی بخش خدمات در اقتصاد کشورها و فرصت‌های بی‌نظیری که در کشور وجود دارد، امید می‌رود که بیش از پیش از فضای کارآفرینی و کسب‌وکارهای نو، به خصوص کسب‌وکارهای حوزه خدمات حمایت شود.