محمدصادق یوسف زادگان* یکم) هوای کثیف تهران و دیگرکلانشهر‌های کشور این روزها همه را به تکاپوی پرسشگری از چرایی این آلودگی و پیشنهاد پاسخ‌هایی برای بهبود وضعیت هوا کشانده است. از دولت، مجلس و وکلا و معمم گرفته تا دانشجو و روزنامه‌نگار همه درباره آلودگی هوا حرف می‌زنند و اکثر بحث‌ها هم به مشهودترین و ملموس‌ترین عامل آلودگی هوا یعنی دود ماشین‌ها و کارخانه‌ها کشیده می‌شود. به نظر می‌رسد این توجه فرصت خوبی باشد برای طرح پرسش‌های عمیق‌تر از آلودگی هوا.
درست است که سوخت نامرغوب، خودروی معیوب و شبکه حمل‌ونقل عمومی ضعیف باید مورد توجه و اصلاح و درمان قرار گیرند، اما این تمام قصه پرغصه هوا و آلودگی هوا در کشورمان و جهان نیست.
امروزه در مطالعات زیست‌محیطی در جهان از هر منظری که باشد چه از منظر یک مهندس فرآیندهای نفت و چه از دیدگاه یک حقوقدان متخصص حقوق محیط زیست و چه از دید یک حسابدار که قرار است آثار مالی تخریب محیط‌زیست را محاسبه کند، محیط‌زیست به‌عنوان یک
«کل یکپارچه و منسجم» در نظر گرفته می‌شود. نمی‌شود درباره بخشی از مشکلات هوا حرف زد، اما درباره بخش دیگر مشکلاتش سکوت کرد، چون هر مشکل زیست محیطی سلسله‌وار باعث ایجاد یا افزایش دیگر مشکلات زیست محیطی می‌شود. همچنین نمی‌شود محیط‌زیست را در قالب مرزهای سیاسی بررسی کرد. ابرهای آسمان - که بزرگ‌ترین نشانه‌های رحمت واسعه الهی هستند - از حاکمان کشورها دستور نمی‌گیرند. بادها هم برای وزیدنشان از یک کشور به کشور دیگر معطل ویزا و پاسپورت نمی‌شوند. پس نمی‌شود درباره وضعیت آب و هوا در ایران سخن گفت، اما از تکاپوهای جهانی برای بهبود وضعیت آب و هوا غافل بود. محیط زیست مصداق کامل همان حکایت مشهور است که جمعی در قایقی نشسته بودند و یکی از مسافران قصد سوراخ کردن محل نشستن خود را داشت و عاقبت باعث غرق شدن قایق شد. امروزه هم تقریبا هیچ کشوری موفق نخواهد شد، دو موضوع آلودگی هوا و گرمایش جهانی را مجزا از هم حل کند و به اصطلاح فنی محیط‌زیست یک اکوسیستم است. گازهای گلخانه‌ای توسط بسیاری از سازمان‌های بین‌المللی به‌عنوان یکی از آلاینده‌های هوا شناخته شده‌اند و کشورهای توسعه یافته استانداردهایی را برای میزان انتشار این نوع گازها نیز وضع کرده‌اند.
مساله گرمایش جهانی و تاثیر گازهای گلخانه‌ای در گرم شدن سطح کره زمین امروزه برای اکثر دانشمندان ثابت شده است و اقدامات جهانی نیز برای یافتن راهکارهای مقابله با پیامدهای گرمایش جهانی و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به جو زمین در حال انجام است. مهم‌ترین آثار مشهود گرمایش جهانی مثلا بر کشور ما ایران همان‌گونه که از نام این پدیده هم بر می‌آید یکی افزوده شدن بر تعداد روزهایی با هوای تابستانی و دیگری کم شدن تعداد روزهای با آب و هوای زمستانی است. علت اصلی ایجاد وضعیت گرمایش جهانی انتشار برخی گازها در جو زمین است که اصطلاحا از آنها با نام گازهای گلخانه‌ای یاد می‌کنند، چون این گازها دورتادور کره زمین را فرا می‌گیرند و مثل یک گلخانه - که داخلش گرم و بیرون آن سرد است - عمل می‌کنند.
دوم)
یکی از مهم‌ترین این گازهای گلخانه‌ای گاز متان است که دو منبع اصلی انتشار آن عبارت است از:
۱- پسماندهای کشاورزی و طبیعی و
۲- گاز طبیعی و فعالیت‌های صنعتی مرتبط با آن.
تاثیرگازهای گلخانه‌ای مختلف در پدیده گرمایش جهانی یکسان نیست. برای یکسان‌سازی محاسبات مربوط به میزان تاثیر گلخانه‌ای هر گاز، آن را به نسبت دی‌اکسید کربن می‌سنجند. متان ۲۱ برابر گاز دی‌اکسید کربن اثر گلخانه‌ای دارد و از این لحاظ شناسایی نقاط انتشار و راه‌های کاهش میزان آن از اهمیت زیادی برخوردار است.
در سطح جهانی حدود ۴۰ درصد از متانی که در جو زمین منتشر می‌شود ناشی از فعالیت‌های صنعتی‌ای است که عمدتا مربوط و مرتبط با تولید، انتقال و مصرف سوخت‌های فسیلی هستند و حدود ۶۰ درصد انتشار متان هم ناشی از فعالیت‌های کشاورزی و حیوانات، پسماندهای حیوانی، انسانی و گیاهی و دیگر منابع است. همان‌گونه که در بسیاری از مسائل وضعیت ایران برعکس باقی جهان است در اینجا و این مورد هم آمار متان منتشره توسط ایران جالب توجه و تقریبا معکوس آمار جهانی است. مطابق آمار منتشر شده توسط آژانس بین‌المللی انرژی، میزان متان منتشره از منابع صنعتی ایران ۶۸ درصد مجموع کل متان منتشره در ایران است و باقی آن هم همان‌گونه که گفتیم ناشی از فعالیت‌های کشاورزی و دامی است.
در بادی امر به نظر می‌رسد علت این آمار معکوس را بتوان این‌گونه توضیح داد که منابع عظیم نفت و گاز ایران باعث جهت‌گیری مصرف انرژی در کشور به سوی گاز طبیعی است و این جهت گیری هم باعث افزایش انتشار متان توسط ایران شده است. مخصوصا که توجه داشته باشیم که صادرات نفت آسان است و می‌توان نفت را بار کشتی کرد و در هر نقطه‌ای از جهان فروخت اما گاز طبیعی این مزیت را ندارد و به همین علت هم تمایل دولتمردان در ایران در سالیان گذشته و در کابینه‌های مختلف این بوده است که حتی المقدور گاز را مصرف کنیم و نفت را صادر کنیم.
توسعه شبکه انتقال و توزیع گاز طبیعی، افزایش تعداد نیروگاه‌های گازی و افزایش سهم گاز در سبد مصرف انرژی کشور از نتایج همین جهت‌گیری است. اما این تصمیم که همچون داروی درمان شدت مصرف انرژی کشور جلوه گر شده تبعات سوئی هم داشته است و ایران را به‌عنوان دهمین کشور منتشرکننده گاز متان در جهان معرفی کرده است. نکته جالب توجه این است که ایران پنجمین کشور منتشرکننده متان از منابع صنعتی است.

در نگاه اول، نیاز به مصرف بیشتر گاز طبیعی جهت رشد و توسعه کشور توجیه منطقی برای رتبه نه‌چندان مناسب کشور به نظر می‌رسد اما با کمی بررسی دقیق‌تر متوجه می‌شویم که محیط زیست و توجه به دغدغه جهانی تغییر اقلیم در توسعه صنعتی کشور به درستی لحاظ نشده
است.
در دهه گذشته میلادی (۲۰۰۰-۲۰۱۰) میزان مصرف گاز طبیعی در اتحادیه اروپا و ایالات متحده به ترتیب ۱۱ و ۵/۶ درصد و میزان مصرف گاز در ایران درحدود دو برابر افزایش یافته است. باتوجه به اینکه ایران کشوری درحال توسعه است این آمار منطقی است. اما روی دیگر این موضوع میزان تغییر در انتشار گاز متان با منشا صنعتی است. میزان انتشار گاز متان از منابع صنعتی اتحادیه اروپا طی دهه گذشته در حدود ۳۰ درصد و در ایالات متحده ۵/۱۵ درصد کاهش داشته است. این در حالی است که میزان انتشار متان از منابع صنعتی ایران در طی همین مدت بیش از دوونیم برابر افزایش داشته است.
سوم)
از مهم‌ترین نقدهایی که به دولت سابق وارد می‌شود این است که با علم به افزایش عمق و گستره تحریم‌ها کار چندانی برای مقابله و مصون سازی کشور در مقابل آنها نکردند و حتی اقتصاد کشور را در شرایط تحریمی، بیش از پیش به واردات متکی ساختند. باید از این موضوع - به فرض صحت - درس عبرت گرفته شود.
مساله تغییر اقلیم و گرمایش جهانی اکنون یک معضل جهانی است. کشورهای صنعتی تعهدات زیادی را طی سال‌های گذشته برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای انجام داده‌اند، لذا قطعا کشورهای در حال‌توسعه‌ای چون ایران که از رتبه بالایی در انتشار گازهای گلخانه‌ای برخوردارند به‌زودی تحت فشار شدیدتری از سوی جامعه جهانی برای کنترل میزان آلاینده‌های خود قرار خواهند گرفت.
در دولتی که «تدبیر» سرلوحه شعارهایش است انتظار می‌رود وزارت نفت، وزارت صنایع و سازمان محیط زیست مراقب باشند و علاج واقعه را قبل از وقوع بکنند و پیش از اینکه موضوع بی‌توجهی ایران به مشکلات جهانی تغییر اقلیم و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای جزو دستور کار سازمان‌های جهانی قرار گیرد با تدبیر و با تاسی به دستور دینی «اجتنبوا من مواضع التهم» (یعنی از اینکه در موقعیتی قرار گیرید که در آن موقعیت امکان تهمت‌زنی علیه شما وجود داشته باشد پرهیز کنید) حتی‌المقدور امکان بهانه‌گیری را برطرف سازند. توسعه صنعتی و اقتصادی کشور باید با درنظر گرفتن همه جانبه مسائل زیست محیطی انجام شود.
این کار هم به نفع جامعه ایران است و هم باعث ارتقای جایگاه جهانی ایران به‌عنوان کشوری مسوول و مشارکت‌کننده در حل مشکلات جهانی
می‌شود.
در این میان اما وظیفه وزارت نفت از همه سنگین‌تر است. کاهش انتشار متان مستلزم بهره‌گیری از فناوری‌هایی است که دستیابی به آنها و عملی کردن آنها مشارکت همه‌جانبه برنامه‌ریزان و اهل دانش و پژوهش را می‌طلبد. کمیته‌های مدیریت کربن و ساختارهای ایجاد شده برای مدیریت این بحران آتی باید از حالت تشریفاتی خارج شده و با عزم جدی مدیران ارشد کشور در صدر اولویت‌های سیاست‌گذاری قرار گیرند.
* کارشناس انرژی و محیط‌زیست