هائیتی؛ آزمایشگاهی برای کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان

فواد شمس*

اشاره: زلزله از جمله پدیده‌هایی است که به هنگام وقوع، جامعه را با مخاطرات و نابسامانی‌های مختلفی مواجه می‌سازد و اختلالاتی را در ساختار و امور جامعه به دنبال دارد. اقشار مختلف جامعه به هنگام وقوع زلزله، قادرند تا با انجام تمهیداتی به مقابله با این موضوع پرداخته و خود را با آن وفق دهند. از آنجا که در مقایسه با کشورهای مختلف، ایران یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای جهان است نیاز به شناخت این پدیده و نحوه مقابله با آن احساس می‌شود. در این راه استفاده از تجربیات کشورهای زلزله‌خیز دیگر بسیار می‌تواند مفید باشد. در این زمینه، زلزله هائیتی از این نظر که بسیار مهیب بود، اما به هر نحوی سعی در کاهش خسارات ناشی از آن شد، مثالی حائز اهمیت است.

دانش کنونی علت لرزیدن زمین را می‌داند، ولی بسیار مشکل می‌توان به تصور بشر اولیه از این نیروی تخریب‌کننده پی برد. زمین‌لرزه‌های بزرگ در قرن‌ها پیش تمدن‌های بزرگی را نابود ساخته‌اند که اثر زیادی از این رویدادهای سهمگین در تاریخ دیرین بشری باقی نمانده است. برای انسان اولیه زلزله بزرگ‌ترین نیرویی بوده است که آن را خشم خدایان زمینی تعبیر نموده‌اند. بنابراین زمین نیز جای صد درصد امنی برای بشر اولیه نبوده است. اما بشر امروز با توجه به پیشرفت علم آگاهی صحیح و دقیقی در مورد زمین‌لرزه دارد، اما این آگاهی موجود همچنان باعث جلوگیری از نابودی تمدن‌ها نشده است و در دهه اخیر شاهد زلزله‌های مهیبی چون بم، هائیتی و شیلی بوده‌ایم که علاوه بر از دست دادن سرمایه‌های انسانی و اجتماعی، روند توسعه و پیشرفت ملت‌ها را نیز تغییر داده است. زلزله از جمله پدیده‌هایی است که به هنگام وقوع، جامعه را با مخاطرات مختلف مواجه می‌سازد. مردم مختلف جامعه به هنگام وقوع زلزله قادرند تا در صورتی که آمادگی لازم وجود داشته باشد با انجام اقداماتی به مقابله با این سانحه پرداخته و خود را با آن وفق دهند.

وقوع زلزله‌های متعدد در ایران لزوم شناخت خطرات و خسارات و راه‌حل‌های مختلف جلوگیری و کاهش آن را آشکار می‌سازد. در این میان میزان اطلاع افراد در معرض خطر و نیز گروه‌های امداد رسان از نحوه برخورد با آسیب‌دیدگان در هنگام وقوع زلزله، میزان آسیب‌های وارد به افراد سالم که منجر به معلولیت آنان شده است و زمان دریافت خدمات توانبخشی ارائه شده بعد از زلزله و... می‌تواند موثر و مفید باشد.

امروزه هیچ کشور یا منطقه‌ای از این‌گونه بلایا مصون نیست. لذا گریزی نیست جز آنکه با آگاه‌سازی عموم مردم، وضع قوانین و استانداردهای ضروری در ساخت‌وساز و آماده‌سازی جامعه، تلفات و صدمات زلزله را به حداقل رسانید و از وقوع شرایط فاجعه‌آمیزی همانند آنچه در هائیتی رخ داده است جلوگیری کرد. این امر از آن جهت دارای اهمیت است که کشورمان در یکی از آسیب‌پذیرترین مناطق جهان از نظر لرزه‌نگاری قرار گرفته است. مطالعات لرزه‌نگاری و حتی نگاهی اجمالی به وضعیت شهرهای بزرگی چون تهران به لحاظ فرسودگی بخش‌های قابل توجهی از بافت شهری و به ویژه وجود گسل‌های بزرگ در عمده مناطق مسکونی، موید این واقعیت تلخ و در نتیجه ضرورت کار جدی در این خصوص است.

در پی وقوع زلزله مرگبار ژانویه ۲۰۱۰ هائیتی، این کشور در عمل به آزمایشگاهی برای امتحان طرح‌های تازه برای کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان تبدیل شد. تصاویر واصله از وضعیت هائیتی پس از زلزله بسیار تلخ و دردناک است. لیکن تلخ‌تر آن است که مسوولان و مقامات در اکثر کشورهای جهان به نظاره نشسته‌‌اند و عملا هیچ اقدام جدی در راستای آماده‌سازی برای مقابله با بلایای طبیعی انجام نمی‌دهند و از وضع و اجرای قوانین مربوطه برای مقاوم‌سازی سازه‌‌ها خودداری می‌کنند و این امر بسیار مهم به فردا و فرداهای دور موکول می‌شود. کافی است به این نکته توجه شود که بنابر اظهار مقامات مسوول، تنها ۱۰ درصد بیمارستان‌ها در شهری به‌گستردگی و جمعیت تهران در مقابل زمین لرزه مقاوم هستند. مدارس در سراسر کشور نیز در شرایط و وضعیت مطلوب‌تری قرار ندارند.

در مورد مشخص کشور هائیتی، رسانه‌های محلی هائیتی در جریان زلزله از دست رفتند و متاسفانه توجه چندانی به احیای آنها نشد. این در حالی است که رسانه‌های محلی با توجه به آشنایی به زبان و فرهنگ و مسائل محلی می‌توانستند اطلاع‌رسانی بهتری داشته باشند. رسانه‌های بین‌المللی هم هیچ کمک جدی به آنها نکردند. یکی از مفیدترین کارهایی که می‌توانستند بکنند شاید اطلاع‌رسانی و کمک به احیای رسانه‌های محلی بود. بی‌ثباتی و

هرج و مرج اجتماعی در هر شکلی لطمات جدی به مدیریت بحران و سرعت و پیشرفت امدادرسانی و بازسازی وارد می‌آورد. ویرانی ساختمان‌ها و مراکز دولتی به‌خصوص پلیس و غیره در اثر زلزله باعث پیچیدگی بسیار بیشتر شرایط و بحران می‌شود. داشتن تجربه در امدادرسانی برای نیروهای امدادرسان بسیار مهم است. باید افراد را آموزش داد و با تمرینات زیاد تجربه آنها را افزایش داد. باید این نکته واقع‌بینانه را در نظر گرفت که بازسازی امری زمان بر و سخت است. بنابراین باید از دادن وعده‌های بی‌مورد به مردم شدیدا خودداری شود. این نکته باید به مسوولانی که تجربه کافی در این زمینه‌ها ندارند همواره گوشزد شود. تا آنجا که ممکن است مردم محلی را در همه امور وارد کنید و آنها را به‌کار بگیرید. نقش رسانه‌های جدید و داوطلبانی که می‌توانند از این طریق به اطلاع‌رسانی کمک بکنند را دست کم نگیرید.

در شهرهای بزرگ که درصد بیشتری از مردم مالک مسکن نیستند و در ساختمان‌های چند طبقه زندگی می‌کنند پس از زلزله پیدا کردن زمین کافی برای اسکان موقت آنها کار بسیار دشواری است. در این بین سازمان‌های غیردولتی نیز نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. اما کمک‌هایی که این سازمان‌ها جمع‌آوری کردند اکنون به میزان کمی در هائیتی مورد استفاده قرار گرفته است. آب مایه حیات است. ارائه آب آشامیدنی و بهداشتی سالم به مردم آسیب‌دیده و جلوگیری از آلوده شدن منابع آب مصرفی مردم بسیار مهم است. از راه‌حل‌ها و ابزارهای ساده نباید غافل شد. در بسیاری از موارد راه‌حل‌های بومی، سنتی و ساده در شرایط بحرانی کارآتر از راه‌حل‌های با تکنولوژی پیشرفته هستند. این تجربیات در کشور هائیتی رخ داده است، اما در سرتاسر جهان از جمله کشور ما به عنوان جایی که هر چند وقت یک بار شاهد بروز یک زلزله بزرگ هستیم، می‌تواند موثر باشد. در واقع همین روزها که همه ذهن‌ها درگیر زلزله مصیبت‌بار آذربایجان شرقی در اهر و ورزقان است باید از سال‌ها تجربه‌ای که در هائیتی و دیگر کشورهای جهان وجود دارد در جهت مدیریت بحران بهره ببریم.

* Foad.shams@gmail.com