قطر و فرصت‌های تجاری پیش‌روی ایران

شیدا نعمت‌اللهی*
چکیده:
کشور قطر یکی از همسایگان کشورمان است که با وجود رقابتی بودن اقتصاد این کشور با ایران در تولید نفت و گاز، در برخی حوزه‌ها امکان توسعه تجارت میان دو کشور وجود دارد. فاصله کوتاه جغرافیایی میان دو کشور یکی از امتیازات مثبت جهت توسعه تجارت میان دو کشور است.

شیدا نعمت‌اللهی*
چکیده:
کشور قطر یکی از همسایگان کشورمان است که با وجود رقابتی بودن اقتصاد این کشور با ایران در تولید نفت و گاز، در برخی حوزه‌ها امکان توسعه تجارت میان دو کشور وجود دارد. فاصله کوتاه جغرافیایی میان دو کشور یکی از امتیازات مثبت جهت توسعه تجارت میان دو کشور است.

با این حال سهم تجارت این کشورها از کل تجارت یکدیگر میزان اندکی است. این مطالعه در نظر دارد ضمن بررسی وضعیت اقتصادی و تجارت قطر، راه‌های توسعه تجارت ایران با این کشور را مورد توجه قرار دهد.

مقدمه
با وجود بحران رکود اقتصاد جهانی و تاثیرپذیری اکثریت اقتصادهای حوزه خلیج فارس همچون امارات متحده عربی، عربستان سعودی و کویت از این بحران، اقتصاد قطر خسارات کمتری را متحمل شده و رشد سریع‌تری نسبت به سایر اقتصادهای منطقه تجربه کرده است. بسیاری از تحلیلگران معتقدند صحنه شکوفایی اقتصادی در حوزه خلیج فارس از دبی به قطر در حال انتقال است. بر این اساس قطر به دنبال الگوی خاصی از توسعه صنعتی است. این کشور تلاش می‌کند مرکز پولی نفت را در رقابت با دبی به دست گیرد. در این شرایط با توجه به همسایگی قطر با ایران، توسعه تجارت با این کشور می‌تواند مورد توجه باشد. در ادامه تلاش می‌شود پس از بررسی وضعیت اقتصادی و تجاری قطر، وضعیت تجارت دو جانبه این کشور با ایران مورد توجه قرار گرفته و پیشنهاد‌هایی جهت توسعه تجارت ایران ارائه شود.
کشور قطر با تخمین جمعیتی نزدیک به ۸/۱ میلیون نفر در سال ۲۰۱۱ ۱، از نظر شرایط اقتصادی، در رده ۶۷ امین اقتصاد بزرگ جهان بر مبنای شاخص ۲GDP قرار دارد. اقتصاد این کشور با نرخ‌ بی‌سابقه‌ای در حال رشد است. نرخ رشد اقتصادی این کشور در سال ۲۰۱۰ میزان ۶/۱۶ درصد و در سال ۲۰۱۱، ۷/۱۸ درصد بوده است.۳ این نرخ رشد بر مبنای صادرات نفت و سهم عظیم این کشور از ذخایر طبیعی گاز شکل گرفته است۴. در سال ۲۰۱۱ میزان تولید ناخالص داخلی قطر بر اساس نرخ رسمی مبادله ۴/۱۲۴ میلیارد یورو و تولید ناخالص داخلی سرانه در این سال ۶/۷۰۳۷۸ یورو بوده است.۵
اقتصاد قطر تا چندی پیش در انحصار بخش دولتی بوده است اما با تغییر سیاست‌های دولت و با در پیش گرفتن سیاست آزادسازی اقتصادی در این کشور، فعالیت بخش خصوصی در بسیاری زمینه‌ها رونق گرفته است. نقش دولت قطر امروزه بیشتر نظارت بر فعالیت‌های اقتصادی و پشتیبانی از صنایع اصلی است. دولت این کشور تلاش می‌کند تسهیلاتی را ایجاد کند تا سرمایه‌های داخلی و خارجی جذب اقتصاد این کشور شود.6 با وجود اینکه قطر در منطقه 7GCC و پس از تشکیل اتحادیه گمرکی در این منطقه، متعهد به تدوین تعرفه خارجی مشترک با کشورهای عضو این منطقه شده است؛ اما این میزان افزایش اندک بوده و اقتصاد قطر همچنان اقتصادی باز است.8

ساختار اقتصادی قطر
بخش کشاورزی: بخش کشاورزی سهم اندکی از تولید ناخالص داخلی قطر را شکل می‌دهد. در سال ۲۰۰۹ تنها ۱/۰ درصد از تولید ناخالص داخلی قطر به این بخش تعلق داشته است. خاک قطر برای تولید محصولات کشاورزی مناسب نبوده و تنها ۶۴/۱ درصد از خاک این کشور قابلیت کشت دارد. میوه‌های تابستانی، سبزی، ماکیان، فرآورده‌های لبنی، دام، ماهی، برنج، خرما و شیلات عمده ترین محصولات کشاورزی این کشور است. مالکیت بیشتر زمین‌های کشاورزی قطر در دست دولت است و صاحبان زمین‌های کشاورزی به صورت غیرمستقیم در کشاورزی مشارکت می‌کنند. از این رو بیشتر زمین‌های کشاورزی قطر توسط نیروی کار مهاجر اداره می‌شود.
بخش صنعت: بخش عمده اقتصاد قطر را بخش صنعت و معدن شکل می‌دهد. در سال 2009، این بخش نزدیک به 69 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را شکل داده است. عمده محصولات صنعتی قطر عبارت است از: فرآورده‌های نفتی، محصولات شیمیایی آلی، کود و آمونیاک، پتروشیمی، سیمان، ذوب‌آهن، آلومینیوم، سوخت جت و بنزین. علاوه بر این تولید و تصفیه نفت، ساخت کالاهای صنعتی از مواد فلزی و تهیه آرد گندم از صنایعی است که قطری‌ها در آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند.9
صنعت نفت و گاز: با وجود تلاش‌های متعدد قطر، اقتصاد این کشور توسط بخش‌های گاز و نفت تعیین می‌شود. ۱/۵۶ درصد از کل GDP، نزدیک به ۷۰ درصد از درآمدهای عمومی و بیش از ۹۰ درصد درآمدهای صادراتی این کشور از بخش نفت و گاز تامین می‌شود.۱۰ قطر از سال ۱۹۷۳، به عرصه تولید نفت و گاز قدم گذاشت. این کشور چهاردهمین رتبه جهانی را از نظر میزان ذخایر نفت دارد. ذخایر نفت خام ثابت شده این کشور بالغ بر ۲۱/۱۵ میلیارد بشکه است. از نظر میزان ذخایر گاز، این کشور رتبه سوم را در جهان داراست. ۴/۱۴ درصد از کل منابع گازی جهان در این کشور قرار دارد؛ اما اهمیت و موفقیت قابل توجه قطر در تولید و صدور گاز مایع یا LNG است. قطر با مشارکت شرکت‌های بزرگ بین‌المللی و به خصوص شرکت‌های آمریکایی و دستیابی به فناوری تولید LNG به سطح بالای تولید این محصول دست یافته است.۱۱ این عرصه به ویژه برای جذب سرمایه خارجی بسیار اهمیت دارد.۱۲
بخش خدمات: دومین بخش بزرگ اقتصاد قطر، بخش خدمات است. این بخش 9/30 درصد از GDP کشور قطر را شکل می‌دهد. خدمات مالی، بانکی، بیمه، درمانی، رفاهی و خدمات گردشگری از مهم‌ترین بخش‌های خدماتی است که در این کشور ارائه می‌شود. بخش خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز در این کشور از رشد مناسبی برخوردار بوده است.13

ریسک سیاسی
بر اساس مطالعات صورت گرفته توسط مراجع بین‌المللی در میان کشورهای آسیایی خصوصا منطقه خاورمیانه، کشور قطر از ثبات نسبی برخوردار است و سقف اعتبارات کوتاه‌مدت (زیر دو سال) برای این کشور معادل ۸۰ میلیون دلار و اعتبارات میان‌مدت و بلند‌مدت (بیش از دو سال) معادل ۱۶۰ میلیون دلار است.۱۴

حقوق مالکیت
اشخاص حقیقی و حقوقی خارجی کشور قطر تنها اجازه دارند مسکن، اماکن تجاری و صنعتی را به مدت 50 سال اجاره کنند و این دوره زمانی نیز قابل تمدید نیست. در قوانین سرمایه‌گذاری این کشور نیز سرمایه‌گذاران خارجی تنها مجوز در اختیار داشتن49 درصد مالکیت شرکت قطری را داشته و 51 درصد باقیمانده باید در مالکیت یک شریک قطری باشد. هرچند در موارد خاص وزیر امور مالی، اقتصاد و تجارت قادر است اجازه مالکیت 100 درصد سهام پروژه‌ها در زمینه‌های کشاورزی، صنعت، درمان، آموزش، گردشگری و بهره‌برداری از منابع انرژی و معادن را به خارجی‌ها بدهد.15

سرمایه‌گذاری خارجی
قطر یکی از کشورهای مناسب جذب سرمایه‌گذاری خارجی است. با توجه به منابع و صنایع گسترده نفت، گاز و پتروشیمی، این کشور از جایگاه مناسبی برای جذب سرمایه‌های خارجی برخوردار است. دولت قطر با جذب سرمایه‌گذاری‌های کلان خارجی در سال‌های گذشته پروژه‌های بزرگ را آغاز نموده است. وزارت انرژی و صنعت قطر، بخش عمده سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی را در بخش‌های نفت و گاز و صنایع مرتبط جذب می‌کند. بیش از نیمی از سرمایه‌گذاری‌های خارجی در قطر توسط شرکت‌های آمریکایی صورت می‌گیرد.۱۶ با وجود اینکه قطر ابزار‌های متعددی را جهت بهبود فضای تجارت و سرمایه‌گذاری و جذب سرمایه‌گذاری خارجی انجام داده است، شرکت‌های خارجی تا‌کنون از سرمایه‌گذاری در بخش‌های کلیدی همچون بانکداری، بیمه و خدمات تجاری بیرون گذاشته شده‌اند.۱۷

وضعیت تجارت خارجی قطر
بخش صادرات: صادرات قطر در سال 2010 به میزان 7/49334 میلیون یورو بوده است. این میزان 4/51 درصد از کل GDP قطر را شکل داده است.18 اقلام عمده صادراتی این کشور شامل سوخت‌های معدنی و نفت خام، مواد پلاستیکی، محصولات شیمیایی آلی، چدن، آهن و فولاد، خودرو، دیگ‌های بخار و آبگرم، ماشین آلات و دستگاه‌های برقی، محصولات شیمیایی غیرآلی و مصنوعات از چدن و آهن می‌باشد.19 ژاپن بزرگ‌ترین شریک صادراتی قطر در سال 2010 بوده است. 1/30 درصد از کل صادرات قطر به ژاپن صورت گرفته است. کره جنوبی 6/16 درصد، اتحادیه اروپا 8/13 درصد، هند 6/8 درصد و سنگاپور 6/7 درصد از صادرات قطر را جذب کرده‌اند.
بخش واردات: کل واردات قطر در سال ۲۰۱۰ به ارزش ۸/۱۵۶۲۳ میلیون یورو بوده است. این میزان معادل ۳/۱۶ درصد از کل GDP این کشور در این سال بوده است.۲۰ اقلام عمده وارداتی قطر شامل دیگ‌های بخار و آبگرم، مصنوعات از چدن، آهن یا فولاد، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی و اجزا و قطعات آنها وسایل نقلیه زمینی، چدن، آهن و فولاد، گچ، آهک و سیمان، مواد پلاستیکی و اشیای ساخته شده از آن می‌باشد۲۱. مهم‌ترین شرکای وارداتی قطر، کشورها اتحادیه اروپا، آمریکا، امارات متحده عربی، ژاپن و عربستان سعودی هستند. قطر ۲/۳۴ درصد از کل واردات خود را از اتحادیه اروپا وارد می‌کند. آمریکا ۹/۱۶ درصد، امارات متحده عربی ۰/۸ درصد، ژاپن ۱/۶ درصد و عربستان سعودی ۹/۵ درصد از کل واردات قطر را در سال ۲۰۱۰ تامین
کرده‌اند.
در مجموع قطر در سال ۲۰۱۰ ,۵/۶۴۹۵۸ میلیون یورو، معادل ۶/۶۷ درصد از کل GDP خود، تجارت داشته است. ژاپن با شکل دادن ۴/۲۴ درصد از کل تجارت قطر، نخستین شریک تجاری قطر بوده است. اتحادیه اروپا با ۷/۱۸ درصد، کره جنوبی با ۲/۱۳ درصد هند با ۰/۷ درصد و سنگاپور با ۱/۶ درصد در مکان‌های بعدی قرار گرفته‌اند.۲۲
روابط تجاری ایران و قطر
آمار نشان از این واقعیت دارد که قطر و ایران شرکای تجاری مهمی برای یکدیگر نیستند. در سال ۲۰۱۰ ، قطر در میان پنجاه شریک برتر تجاری ایران، رتبه ۳۵ ام را داشته است. این کشور تنها ۱/۰ درصد از کل تجارت ایران را شکل داده است. در مقابل ایران در سال ۲۰۱۰، ۲۷ امین شریک تجاری قطر بوده و تنها ۲/۰ درصد از کل تجارت این کشور را تشکیل داده است.۲۳ یکی از دلایل تجارت پایین این دو کشور را می‌توان مشابه بودن ساختار واردات و صادرات آنها دانست. این دو کشور بیشترین صادرات خود را در حوزه انرژی و بیشترین واردات را در حوزه ماشین‌آلات داشته‌اند. با این وجود مطالعات نشان می‌دهد که در این شرایط نیز در برخی حوزه‌ها امکان توسعه تجارت وجود دارد.

بررسی صادرات محصولات ایران به قطر
اقلام عمده صادراتی ایران به قطر طی دوره 2008-2006 شامل مصنوعات از چدن، آهن یا فولاد، حیوانات زنده، محصولات شیمیایی آلی، گچ، آهک و سیمان، چربی‌ها و روغن‌های حیوانی یا نباتی، مصنوعات از سنگ، گچ، سیمان، پنبه نسوز، دانه، بذر و میوه‌های روغن‌دار، بوده است. در ادامه جایگاه ایران در صادرات هر یک از این گروه‌ها در مقابل سایر رقبای صادراتی ایران مورد توجه قرار
می‌گیرد.
مصنوعات از چدن، آهن یا فولاد: مصنوعات از چدن آهن یا فولاد، اولین گروه کالایی عمده صادراتی ایران به قطر در سال 2008 میلادی است. کشورهای کره‌جنوبی، ایتالیا، ترکیه، ژاپن، عربستان و آلمان بیشترین ارزش صادرات این گروه از محصولات به قطر را در اختیار دارند. این 6 کشور نزدیک به 56 درصد از بازار این گروه کالایی در بازار قطر را به خود اختصاص داده‌اند. ایران در این گروه کالایی، جایگاه نوزدهم و سهم بازار 1/1 درصدی را در اختیار دارد. با توجه به جایگاه مناسب کشور ایران در زمینه تولید مصنوعات از چدن، آهن یا فولاد امکان ارائه بیشتر این گروه کالایی مورد نیاز کشور قطر به عنوان یک فرصت بالقوه در افق زمانی میان مدت وجود دارد.
حیوانات زنده: حیوانات زنده دومین گروه کالایی صادراتی ایران به قطر در سال ۲۰۰۸ میلادی بوده است. استرالیا، سوریه، عربستان، ایران، کویت و امارات شش کشور عمده صادرکننده این گروه کالایی به قطر هستند. این کشورها در مجموع بیش از ۹۶ درصد از این بازار را به خود اختصاص داده‌اند. ایران در این گروه کالایی، جایگاه چهارم و سهم بازار ۹/۱۲ درصد را در اختیار دارد. ایران با توجه به تنوع و گستردگی جغرافیایی و نیز امکان پرورش حیوانات زنده در بخش‌های مختلف کشور، از فرصت مناسبی جهت حضور پر‌رنگ‌تر در بازار قطر برخوردار است.
محصولات شیمیایی آلی: محصولات شیمیایی آلی، سومین گروه کالایی صادراتی ایران به قطر است. آمریکا، آلمان، ایران، ترکیه، کره جنوبی و ایتالیا شش کشور نخست صادرکننده محصولات شیمیایی آلی به قطر هستند که در مجموع بیش از 60 درصد بازار این کشور را در دست دارند. ایران با صادرات 8 میلیون دلار محصولات شیمیایی آلی به قطر، رتبه سوم و سهم بازار 9/9 درصد را در اختیار دارد. با توجه به منابع و امکانات ایران در زمینه تولید و صادرات انواع محصولات شیمیایی آلی، در صورت برنامه‌ریزی مناسب امکان صادرات بیشتر این گروه کالایی به قطر در افق زمانی کوتاه‌مدت و میان‌مدت وجوددارد.
گوگرد، گچ، آهک و سیمان: نمک، گوگرد، خاک و سنگ، گچ، آهک و سیمان، چهارمین گروه کالایی صادراتی ایران به قطر در سال ۲۰۰۸ میلادی است. کشورهای امارات، هند، پاکستان، چین، تایلند و تایوان به ترتیب جایگاه‌های اول تا ششم را در صادرات این محصولات به قطر در اختیار دارند. این شش کشور در مجموع نزدیک به ۸۷ درصد از صادرات این گروه کالایی به بازار را به خود اختصاص داده‌اند. ایران با صادرات ۶ میلیون دلار گوگرد، گچ، آهک و سیمان به قطر رتبه دوازدهم و ۹ درصد از سهم بازار را در اختیار دارد. با توجه به وجود منابع معدنی و کارخانه‌های تولید و فرآوری سیمان، گچ، سنگ، نمک و سایر اقلام این گروه کالایی در مناطق مختلف جغرافیایی ایران، در صورت بازاریابی مناسب و ارائه محصولات با کیفیت مورد نظر مشتریان قطری، می‌توان سهم بازار کشور را در این گروه کالایی تا حد زیادی افزایش داد.۲۴

سایر محصولات: صادرات ایران به قطر در سایر گروه‌های کالایی از حجم بالا و قابل توجهی برخوردار نیست.
ایران در بیشتر گروه‌های کالایی برتری‌های نسبی و پتانسیل‌ها و قابلیت‌های مناسب برای صادرات در سال‌های آینده را داراست. ایران با تدوین برنامه صادراتی مدون و اجرایی مناسب می‌تواند سهم صادرات خود را در کالاهایی مانند چربی‌ها و روغن‌های حیوانی و گیاهی، دانه و میوه‌های روغن‌دار، دانه و بذر میوه‌ها، فرش و کفپوش‌ها، آلومینیوم و مصنوعات از آلومینیوم، فرآورده‌های غلات، آرد، نشاسته، نان‌های شیرینی، روی و مصنوعات روی، سبزیجات و نباتات را به قطر بهبود ببخشد.25

بستر‌هایی جهت توسعه همکاری‌های تجاری
با توجه به سطح پایین تجارت متقابل دو کشور، تلاش‌هایی در جهت گسترش تجارت طرفین صورت گرفته است. از جمله این اقدامات برگزاری اجلاس کمیسیون مشترک ایران و قطر و تنظیم موافقت نامه‌های تجاری و یادداشت‌های تفاهم همکاری است.
اجلاس کمیسیون مشترک ایران و قطر: این اجلاس از مهم‌ترین بسترهای کنونی در زمینه توسعه همکاری‌های اقتصادی و تجاری دوجانبه میان ایران و قطر است. این اجلاس برای نخستین بار در سال 1375 شمسی در تهران آغاز به کار کرد و پس ازآن نیز فعالیت خود را به صورت نسبتا منظم ادامه داده است.
موافقت‌نامه‌های تجاری و یادداشت‌های تفاهم همکاری: ایران و قطر در سال‌های گذشته در زمینه‌های گوناگون همکاری نزدیکی با یکدیگر داشته‌اند. دیدارهای متقابل مقامات بلند‌پایه و برگزاری اجلاس‌های کمیسیون مشترک دو کشور در سال‌های گذشته، به امضای موافقت‌نامه‌ها و یادداشت تفاهم‌های همکاری متعددی منتهی شده است. مهم‌ترین موافقت‌نامه‌ها و یادداشت تفاهم‌های امضا شده میان دو کشور ایران و قطر عبارتند از:
- یادداشت تفاهم همکاری میان اتاق‌های بازرگانی دو کشور
- موافقت‌نامه همکاری‌های گمرکی
- موافقت‌نامه تشویق و حمایت متقابل از سرمایه‌گذاری خارجی
- موافقت‌نامه پرهیز از دریافت مالیات مضاعف
- یادداشت تفاهم همکاری‌های شیلاتی
بر اساس موافقت‌نامه گمرکی ایران و قطر در مهرماه سال ۱۳۸۶ گمرکات دو کشور بنا به درخواست یا به ابتکار خود، روش‌های جدید اجرای قانون گمرکی که اثربخشی آنها به اثبات رسیده باشد و ابزارها و روش‌های جدید ارتکاب تخلفات گمرکی را در اختیار یکدیگر قرار می‌دهند.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد
بررسی آمار تجارت قطر و ایران بیانگر سطح پایین روابط تجاری میان دو کشور است. از این رو در پیش گرفتن اقدامات لازم در توسعه این روابط ضروری به نظر می‌رسد. در راستای توسعه صادرات ایران، به طور کلی از میان گروه‌های کالایی صادراتی به قطر، پنج گروه کالایی مصنوعات از چدن، آهن یا فولاد، حیوانات زنده، محصولات شیمیایی آلی، گچ، آهک و سیمان و چربی‌ها و روغن‌های حیوانی یا نباتی بیش از ۷۳ درصد صادرات را تشکیل می‌دهند. در واقع این ۵ گروه کالایی، مزیت‌های صادراتی ایران به قطر هستند. بنابراین لزوم توجه و برنامه ریزی جهت افزایش کمی و کیفی صادرات این گروه‌های کالایی بیش از پیش نمایان می‌شود. از سوی دیگر سیاست تنوع‌گرایی و تقویت صادرات محصولات مستعد و دارای مزیت‌های رقابتی از جمله میوه، مواد پلاستیکی، محصولات شیمیایی غیرآلی، فرش و سایر کفپوش‌ها و سبزیجات به این کشور نیز باید پیگیری شود. علاوه بر این راهبردهای زیر در جهت توسعه صادرات پیشنهاد می‌شود:
- انعقاد موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و تجارت ترجیحی میان ایران و قطر
- راه‌اندازی مرکز تجاری ایران در قطر
- اعزام رایزن بازرگانی ایران به قطر
- تقویت خطوط دریایی و هوایی میان دو کشور
- تقویت روابط بانکی و تاسیس نهادهای مالی مشترک مانند بانک و صندوق مشترک تضمین صادرات برای تامین مالی صادرات و سرمایه‌گذاری میان دو کشور
- عرضه کالاها و خدمات با کیفیت بالا به بازار قطر برای ساختن ذهنیتی مثبت نسبت به محصولات ایرانی
- افزایش تبلیغات کالاهای ایرانی در رسانه‌های جمعی به ویژه تلویزیون و روزنامه‌ها و مجلات تخصصی بازرگانی این کشور.

منابع
۱- شریفی، کیومرث، مصطفی مسعودی- سازمان توسعه تجارت ایران- راهنمای تجارت با قطر- انتشارات چاپ و نشر بازرگانی- چاپ اول ۱۳۸۹
2- مطالعات راهبردی- قطر: تحولات داخلی و جایگاه منطقه‌ای-10 اردیبهشت 1390.

3-www.consilium.europa.eu/uedocs/.../EU-QATAR_Basic_facts_April_2011.pd
www.export.gov/middleast۴-
5-Further reforms would help sustain already impressive economic growth, TRADE POLICY REVIEW: QATAR, PRESS RELEASE: PRESS/TPRB/24421 and 23 February 2005 www.wto.org
۶-www.consilium.europa.eu/uedocs/.../EU-IRAN _Basic_facts_April۲۰۱۱.pd_


پاورقی
۱- www.consilium.europa.eu/uedocs/.../EU-QATAR_Basic_facts_April_۲۰۱۱.pd
2- تولید ناخالص داخلی بر اساس برابری قدرت خرید مبنای مقایسه قرار گرفته است.
۳- www.consilium.europa.eu/uedocs/.../EU-QATAR_Basic_facts_April_۲۰۱۱.pd
4- www.export.gov/middleast
۵- www.consilium.europa.eu/uedocs/.../EU-QATAR _Basic_facts_April_۲۰۱۱.pd
6- شریفی، کیومرث- مصطفی مسعودی، سازمان توسعه تجارت ایران- راهنمای تجارت با قطر- شرکت چاپ و نشر بازرگانی- چاپ اول 1389.
۷- Gulf cooperation council
8- Further reforms would help sustain already impressive economic growth, TRADE POLICY REVIEW: QATAR,PRESS RELEASE: PRESS/TPRB/24421 and 23 February 2005, www.wto.org
۹- شریفی، کیومرث-مصطفی مسعودی، سازمان توسعه تجارت ایران- همان- شرکت چاپ و نشر بازرگانی- چاپ اول۱۳۸۹ ص۴۹.
10- Further reforms would help sustain already impressive economic growth, TRADE POLICY REVIEW: QATAR, PRESS RELEASE: PRESS/TPRB/24421 and 23 February 2005, www.wto.org
۱۱- مطالعات راهبردی- قطر: تحولات داخلی و جایگاه منطقه‌ای-۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۰.
12- مطالعات راهبردی- پیشین -10 اردیبهشت 1390.
۱۳- شریفی، کیومرث-مصطفی مسعودی، سازمان توسعه تجارت ایران- همان- شرکت چاپ و نشر بازرگانی- چاپ اول ۱۳۸۹.
14- 22 شریفی، کیومرث-مصطفی مسعودی، سازمان توسعه تجارت ایران پیشین ص22.
۱۵- شریفی، کیومرث-مصطفی مسعودی، سازمان توسعه تجارت ایران پیشین ص۲۳.
16- شریفی، کیومرث-مصطفی مسعودی، سازمان توسعه تجارت ایران پیشین ص93.
۱۷- Further reforms would help sustain already impressive economic growth, TRADE POLICY REVIEW: QATAR, PRESS RELEASE: PRESS/TPRB/۲۴۴۲۱ and ۲۳ February ۲۰۰۵, www.wto.org
18- www.consilium.europa.eu/uedocs/.../EU-QATAR _Basic_facts_April_2011.pd
۱۹- کتاب تجارت.
20- www.consilium.europa.eu/uedocs/.../EU-QATAR _Basic_facts_April_2011.pd
۲۱- شریفی، کیومرث-مصطفی مسعودی، سازمان توسعه تجارت ایران- همان- شرکت چاپ و نشر بازرگانی- چاپ اول۱۳۸۹ ص ۸۱.
22- www.consilium.europa.eu/uedocs/.../EU-QATAR _Basic_facts_April_2011.pd
۲۳- www.consilium.europa.eu/uedocs/.../EU-IRAN _Basic_facts_April_۲۰۱۱.pd
24- شریفی، کیومرث- مصطفی مسعودی، سازمان توسعه تجارت ایران- همان- شرکت چاپ و نشر بازرگانی- چاپ اول1389، ص108.
۲۵- شریفی، کیومرث-مصطفی مسعودی، سازمان توسعه تجارت ایران- پیشین- ص ۱۰۹.

* دانشجوی کارشناسی ارشد دیپلماسی اقتصادی، دانشکده روابط بین‌الملل وزارت امورخارجه
[e-mail]