نقش رژیم‌صهیونیستی در بحران آب خاورمیانه
منابعی که دزدیده می‌شود
دکترعلی معموری
سیدآصف کاظمی
آب ماده‌ای است که وجود آن برای حیات انسان‌ها، تولید مواد غذایی، توسعه اقتصادی، بقای موجودات زنده و. . . ضروری است. با وجود اینکه ۷۱ درصد از سطح کره زمین از آب پوشیده شده، تنها حدود ۸۶/ ۰ درصد آب‌های کره زمین قابل دسترس و برای استفاده انسان مناسب است. امروزه مسائلی نظیر رشد جمعیت، ارتقای سطح زندگی و بهداشت، گسترش شهرنشینی، گسترش صنایع، کشاورزی و. . . افزایش مصرف آب را موجب شده است، به‌طوری که مصرف آب نسبت به اوایل قرن بیستم، ۱۷ برابر و نسبت به سه قرن قبل ۴۵ برابر شده است.
دکترعلی معموری
سیدآصف کاظمی
آب ماده‌ای است که وجود آن برای حیات انسان‌ها، تولید مواد غذایی، توسعه اقتصادی، بقای موجودات زنده و... ضروری است. با وجود اینکه ۷۱ درصد از سطح کره زمین از آب پوشیده شده، تنها حدود ۸۶/ ۰ درصد آب‌های کره زمین قابل دسترس و برای استفاده انسان مناسب است. امروزه مسائلی نظیر رشد جمعیت، ارتقای سطح زندگی و بهداشت، گسترش شهرنشینی، گسترش صنایع، کشاورزی و... افزایش مصرف آب را موجب شده است، به‌طوری که مصرف آب نسبت به اوایل قرن بیستم، ۱۷ برابر و نسبت به سه قرن قبل ۴۵ برابر شده است. قرار گرفتن منطقه خاورمیانه در کمربند خشک جهان، موجب شده تا این منطقه به‌رغم دارا بودن ۵ درصد جمعیت جهان تنها یک درصد آب‌های شیرین قابل دسترس را در اختیار داشته باشد، در حالی که این منابع عمدتا به‌صورت مشترک مورد استفاده قرار می‌گیرد و بیش از ۵۰ درصد جمعیت این منطقه، در حوضه‌های آبریز مشترک زندگی می‌کنند. این مساله رقابت‌ها و منازعاتی را برای استفاده هرچه بیشتر از این منابع محدود به دنبال دارد.
لازم است که با کمک تکنولوژی‌های جدید مثل دستگاه‌های آب شیرین‌کن، باروری ابرها و مهم‌تر از همه مصرف درست و آگاهی در این زمینه، در حل بحران تلاش شود و قدر این نعمت خدادادی را بیشتر بدانیم و با همبستگی یکدیگر،راه‌های حفظ و ذخیره آب را در پیش گیریم تا نه به طبیعت و اکولوژی کره‌زمین آسیب برسانیم و نه از نعمت باارزش خداوند محروم شویم.
بحران جهانی آب
بحران آب همانند بحران انرژی در دوران معاصر، یکی از عمده‌ترین چالش‌های بین‌المللی محسوب می‌شود. به گفته کارشناسان، سرانه مصرف آب طی دهه‌های اخیر بیش از ۳۰۰ درصد کاهش یافته است که این خود از یک چالش بزرگ جهانی حکایت می‌کند. در جهان امروز آب جایگاه باارزشی دارد و اکثر کشورها، برای تامین آب مورد نیاز خود سرمایه‌گذاری‌های زیادی کرده‌اند و با ایجاد سیستم‌های گوناگون، از هدر رفتن آن جلوگیری می‌کنند. نسبت خشکی به آب در این کره خاکی ۲/ ۲۹ درصد به ۸/ ۷۰ درصد است که این نسبت در نیمکره شمالی و نیمکره جنوبی تفاوت دارد. از ۱۵/ ۲ درصد آب‌های موجود شیرین، حدود ۹۷ درصد آن از یخ‌ها و برف‌های دائم و آب‌های زیرزمینی فسیلی تشکیل شده و تنها ۳ درصد از ۵/ ۲ درصد، آب‌های تجدیدپذیر، در چرخه بارش و تبخیر قرار می‌گیرد که آن نیز از نظر مکانی و زمانی با نیازهای ما مطابقت ندارد. براساس پیش‌بینی بانک جهانی، تا سال ۲۰۲۵ دوسوم جمعیت جهان دچار کمبود آب خواهند شد. در حالی که طی قرن گذشته، جمعیت جهان سه برابر شده، اما میزان مصرف آب بیش از ۶ برابر افزایش یافته است.
گرچه با کمک تکنولوژی‌های جدید، ایجاد سدهای جدید، کارخانه‌های آب شیرین‌کن و باروری ابرها می‌توان به ذخایر آبی بیشتری دست یافت، بحران آب بسیار بزرگ‌تر از این است و ساکنان کره خاکی باید با همبستگی یکدیگر، راه‌های حفظ و ذخیره آب‌های قابل استفاده را طی کنند؛ از کاهش مصرف گرفته تا افزایش راه‌های سودمند دسترسی به آب، بدون اینکه به اکولوژی کره زمین لطمه وارد شود. اکنون حدود ۳/ ۲ میلیارد نفر در مناطقی زندگی می‌کنند که با کمبود متوالی آب و تنش آبی مواجه هستند و با ادامه این روند، در سال ۲۰۲۵ تنش آبی در مناطق مختلف کره زمین نزدیک به ۵۰ درصد بالغ خواهد شد، در حالی که تا سال ۲۰۲۵ مناطقی فاجعه‌آمیز از نظر کمبود آب خواهیم داشت که خاورمیانه و شمال آفریقا در مرکز این بحران قرار دارند. کمبود آب در خاورمیانه مساله جدی است. در این میان، حتی برخی احتمال وقوع جنگ برای کسب ذخایر آب در جهان را پیش‌بینی کرده‌اند. مساله آب را باید به‌عنوان یک متغیر و عامل جدی در تصمیمات آتی در سراسر دنیا به حساب آورد، حتی در سطوح سیاسی و نظامی.
فشار بر منابع آب محدود دنیا، در حال افزایش است؛ انتقال آب رودخانه‌ها به سمت شهرها و زمین‌های کشاورزی، موجب شده تا دریاچه‌ها و تالاب‌ها در حال خشکیدن و کوچک‌تر شدن باشند. کشاورزان برای تامین غذای جمعیت رو به فزونی، مجبور به برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی هستند. سیستم آبیاری بسیاری از کشورها ضعیف است و بین کشاورزان و شهرنشینان، اختلاف و تنازع بر سر آب وجود دارد. آلودگی و کمبود آب همواره موجبات نگرانی دولت‌ها و مردم را فراهم می‌آورد لذا برای برآوردن نیازهای روبه افزایش به جای اینکه فقط بر احداث سدهای عظیم و سیستم‌های بزرگ انتقال آب، با تمام عواقب مخرب زیست‌محیطی، بهداشتی و اجتماعی تمرکز کرد، لازم است که در مورد کل مساله آب تجدیدنظر شود. افزایش راندمان و آلوده نکردن منابع می‌تواند انتخاب اول باشد و به جای اینکه به فاضلاب به عنوان یک دردسر نگریسته شود که باید از آن خلاص شد به عنوان منبعی سودمند و بارآور دیده شود.
آب هم‌اکنون به صورت یک منبع استراتژیک و محدودکننده برای توسعه اقتصادی و اجتماعی درآمده است، به خصوص در خاورمیانه که امکان دارد به جنگ منجر شود. لذا اخلاق جدید آبی، شرط لازم امنیت ملی و صلح در این منطقه است. در گزارش سازمان ملل آمده که وفور یا کمیابی آب، می‌تواند به معنای سعادت یا فقر، زندگی یا مرگ و حتی عامل بروز جنگ باشد. اغلب کشورها مسائل نگران‌کننده زیادی در زمینه کمیت و کیفیت منابع آب خود دارند و کشورهای بسیاری از پیامدهای آلودگی آب‌های ساحلی خود نگرانند. محدودیت‌های تامین آب جدید در حال افزایش است و با خشکسالی‌ها، تهی شدن منابع آب‌های زیرزمینی و تخریب منابع جنگلی تشدید می‌شوند.
برای آگاه ساختن جهانیان به اهمیت روزافزون آب و ایجاد سیستم‌های جهانی و توسعه منابع آب، در کنفرانس آب و محیط زیست که در سال ۱۹۹۲ میلادی در شهر ریودوژانیرو برزیل برگزار شد، اختصاص یک روز از سال به نام «روز جهانی آب» تصویب شد. با تایید نهایی این موضوع در سازمان ملل و نظر به اهمیت آن و مسائل مربوط به آن، روز ۲۲ مارس/ ۲ فروردین هر سال به نام «روز جهانی» آب نامگذاری و به کشورهای جهان ابلاغ شد. مساله آب و کمبود و آلودگی آن، به قدری جدی است که از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۵ «دهه بین‌المللی آب» اعلام شده است. نامگذاری‌های «آب دغدغه همگانی»، «آب و شهرهای تشنه»، «آب جهان: آیا کافیست؟»، «آب برای قرن۲۱»، «آب و سلامت»، «آب برای توسعه»، «آب برای آینده»، «آب و بلایا» و «آب برای زندگی» توسط سازمان فرهنگی علمی و آموزشی سازمان ملل از جدی بودن بحران آب در جهان حکایت می‌کند. به نظر می‌رسد که در سال‌های اخیر تغییر اقلیمی در صدر مشکلات جهانی قرار گرفته باشد. با این حال، مشکلات هشداردهنده کمبود آب، فقدان دسترسی به آب آشامیدنی و پاکیزه، آلودگی و سیل نیز به همین اندازه مهم و حتی تهدیدآمیزتر است.
بحران آب در خاورمیانه
براساس پیش‌بینی‌های هشداردهنده و مطالعات و بررسی‌های کارشناسان، کمبود آب در خاورمیانه افزایش یافته و در نتیجه رقابت بین دولت‌ها را جدی‌تر ساخته که این مساله به تحولات بی‌سابقه و احتمالا به درگیری مسلحانه بر سر توزیع آب خواهد انجامید. در حالی که منبع آب می‌تواند به سرمایه استراتژیک ارزنده و حیاتی‌تر از نفت تبدیل شود.فقدان موافقت‌نامه‌های چندجانبه یا دوجانبه جامع در مورد تخصیص و بهره‌برداری از آب بین کشورهای خاورمیانه عمدتا به بی‌اعتمادی سیاسی در مفهوم وسیع‌تر و نیز به فقدان نسبی همکاری اقتصادی در منطقه مربوط می‌شود. یادآوری این نکته اهمیت دارد که هرچند این مساله قابل تحریک است، کنترل منابع آب تنها یکی از ابزارهای متعدد معامله سیاسی است، در حالی که درصد مالکیت و نصیب آب در خاورمیانه بخش عربی، بسیار پایین است و سرانه آب در این کشورها، هر نفر ۱۷۴۴ مترمکعب و میانگین جهانی آب هر نفر، ۱۲۹۰۰ مترمکعب در سال است. در کشورهای عربی که دارای یک درصد از کل آب‌های جهان هستند، پیش‌بینی می‌شود تا اوایل قرن ۲۱ این رقم به ۷۵/ ۰ درصد برسد، در حالی که از نظر مساحت این منطقه ۱۰ درصد مساحت دنیا را اشغال کرده است.
مساله آب در خاورمیانه، با چند واقعیت انکارناپذیر مواجه است. از یکسو منطقه خاورمیانه جزو مناطق کم‌آب دنیا به شمار می‌آید و با توجه به اینکه بالاترین میزان رشد جمعیت جهان را دارد، مصرف آب رو به گسترش است. از سوی دیگر، با پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی و بالا رفتن میزان نمک آب‌های موجود و آلودگی روزافزون آنها مساله آب به یکی از چالش‌های جدی و خطرناک منطقه تبدیل شده است. تعداد کشورهای دچار کمبود آب، از سه کشور (کویت، اردن و بحرین) در سال ۱۹۵۵، به دوازده کشور، از جمله: الجزایر، فلسطین اشغالی، قطر، عربستان سعودی، سومالی، تونس، امارات متحده عربی و یمن در سال ۱۹۹۹ رسید و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵ هفت کشور دیگر این منطقه یعنی مصر، اتیوپی، ایران، لیبی، مراکش، عمان و سوریه نیز به آنها افزوده شود. به گفته کارشناسان، وضعیت بحرانی آب در خاورمیانه، ممکن است به یک جنگ دیگر منتهی شود. جنگ‌ها و نزاع‌های منطقه‌ای که تاکنون در این زمینه به وقوع پیوسته است، عبارتند از: جنگ سوریه و اسرائیل در سال ۱۹۶۷ که علت آن تلاش سوریه برای تغییر مسیر جریان آب از اسرائیل بود. جنگ ایران و عراق که دستمایه و بهانه آن نزاع بر سر مالکیت آبی و بهره‌برداری از آن بود. همچنین ترکیه و سوریه هم تا مرز یک رویارویی نظامی در طول مسیر مرزی رودخانه دجله و فرات پیش رفتند.
ناهماهنگی‌‌ها و اختلاف‌های جغرافیایی، سبب شده است که بعضی کشورهای خاورمیانه، دچار کمبود شدید آب شوند و کشوری مثل ترکیه با آب مازاد تجارت کند. براساس گزارش‌ها، در سال ۱۹۵۰ تعداد ۱۲ کشور با حدود بیست میلیون نفر و در سال ۱۹۹۰ تعداد ۲۶ کشور با جمعیت ۳۰۰ میلیون نفر با کمبود آب مواجه بوده‌اند و پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۲۵ تعداد ۶۵ کشور با جمعیت حدود هفت میلیارد نفر دچار کمبود آب شوند. کمبود آب آشامیدنی از یک سو و نیاز روزافزون به غذا از سوی دیگر، منابع آب موجود در کره زمین را با بحران جدی و خطرناک مواجه خواهد کرد.
نقش رژیم‌صهیونیستی در بحران آب
اسرائیل کشوری کوچک و باریک است که پس از اشغال سرزمین‌های فلسطینی در سال‌های ۱۹۴۸ و ۱۹۶۷ در سواحل جنوب شرقی دریای مدیترانه ایجاد شد. این کشور از سه طرف، توسط کشورهای عربی محاصره‌شده است: از شمال با لبنان، از شمال شرق با سوریه، از شرق با اردن و از جنوب با مصر هم‌مرز است و عربستان سعودی هم در فاصله چندکیلومتری از بندر ایلات (جنوبی‌ترین نقطه فلسطین اشغالی) واقع شده است. مساحت فلسطین اشغالی، در مرزهای پیش از جنگ شش روزه سال ۱۹۷۶، از ۲۲ هزار کیلومتر تجاوز نمی‌کند، ولی اگر کرانه باختری رود اردن به آن اضافه شود، این مساحت به ۲۷۸۰۰ کیلومتر می‌رسد. همان‌گونه که گفتیم، فلسطین اشغالی سرزمینی دراز و باریک است. در حالی که طول آن از شمالی‌ترین تا جنوبی‌ترین نقطه به ۴۷۰ کیلومتر می‌رسد؛ بیشترین عرض آن از ۱۳۵ کیلومتر تجاوز نمی‌کند و در مرکز شهر ناتانیا، فاصله فلسطین اشغالی تا شهرهای عرب‌نشین کرانه باختری رود اردن فقط ۱۵ کیلومتر است و تا مرز اردن بیشتر از ۴۰ کیلومتر فاصله ندارد.
از نظر جغرافیایی، فلسطین اشغالی را می‌توان به چهار بخش تقسیم کرد. سه بخش آن به موازات ساحل دریا، از شمال آغاز می‌شود و به جنوب می‌رسد و بیابان نقب که بخش بزرگی از خاک فلسطین اشغالی را تشکیل می‌دهد و در جنوب کشور قرار دارد، ناحیه‌ای خشک و نسبتا بایر است. نخستین بخش ساحلی فلسطین اشغالی دشتی است که خاک آن به‌صورت ماسه نرم است و در برخی نواحی، عرض آن به چهل کیلومتر می‌رسد و حاصلخیز محسوب می‌شود. در سال‌های گذشته اکثر باغ‌های مرکبات فلسطین اشغالی در این نوار ساحلی قرار داشت؛ ولی در سال‌های اخیر، به‌دنبال رقابت کشورهای حوزه دریای مدیترانه، پرورش مرکبات در فلسطین اشغالی رو به کاهش رفته است. بزرگ‌ترین دریاچه که آب‌انبار مرکزی محسوب می‌شود و به دست رژیم‌صهیونیستی است، کینرت یا طبریه نام دارد که در دامنه بلندی‌های جولان قرار گرفته و ۲۱ کیلومتر طول و ۸ کیلومتر عرض دارد و ۲۱۲ متر پایین‌تر از سطح دریا قرار گرفته است. در اطراف این دریاچه، چندین مکان تاریخی و باستانی فلسطین اشغالی وجود دارد و هتل‌ها و میهمانسراهای زیادی در کرانه‌های آن احداث شده است.
ناحیه «عراوا» که هوایی بسیار گرم دارد، از جنوب دریای نمک آغاز می‌شود و تا بندر ایلات و ساحل خلیج عقبه ادامه می‌یابد. رژیم‌صهیونیستی توانسته است با ابداع شیوه‌های جدید کشاورزی که با آب‌و‌هوای این ناحیه سازگاری دارد، محصولات زیادی تولید کند. میزان بارندگی در این ناحیه از ۲۵ میلی‌متر در سال تجاوز نمی‌کند و دمای هوا در تابستان به چهل درجه سانتیگراد می‌رسد.
وضعیت آب در فلسطین اشغالی
همان طور که گفته شد، خاورمیانه یکی از کم‌آب‌ترین مناطق جهان است، ولی رژیم‌صهیونیستی از زمان تاسیس خود در سال ۱۹۴۸ به گسترش تمامی منابع آب موجود قابل بازیابی اقدام کرده است. بهره‌برداری مداوم و بیش از اندازه، فلسطین اشغالی را با کمبود آب، افزایش ذخایر آب از طریق منابع حاشیه‌ای، بازیابی آب مصرف شده، شیرین کردن آب و واردات آن وادار کرده است. پیش‌بینی می‌شود که تقاضا برای آب آشامیدنی با کیفیت مطلوب، با ادامه سیل مهاجرت از اتحاد شوروی سابق به این منطقه همچنان افزایش یابد. از طرفی ۸۰ درصد منابع آب فلسطین اشغالی از منطقه شمال آن تامین می‌شود در حالی که ۶۵ درصد اراضی کشاورزی و بزرگ‌ترین شهرهای آن در جنوب قرار دارند. در فلسطین اشغالی هیچ رود دائم وجود ندارد و تنها رود اردن آن هم بعد از جنگ ۱۹۶۷ در مرز مشترک سوریه، اردن و فلسطین اشغالی وجود دارد. به این جهت این کشور یکی از مناطق خشک و کم‌آب منطقه خاورمیانه محسوب می‌شود. رودخانه بانیاس (banias)، از دیگر منابع اصلی تامین آب فلسطین اشغالی است که از خاک سوریه سرچشمه می‌گیرد و دیگر رودخانه، حاصبانی است که از لبنان سرازیر می‌شود. سومین رودخانه دان است که آب هر سه رود به کینرت سرازیر می‌شود.
ذخایر کل آب فلسطین اشغالی که قابل بازیافت و مصرف است از یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون مترمکعب در سال تجاوز نمی‌کند. از این مقدار آب، ۶۵ درصد آن به مصارف کشاورزی می‌رسد. رژیم‌صهیونیستی برای حفظ ذخایر آبی زیرزمینی خود، برنامه‌های جامعی تهیه کرده و همچنین حفر چاه‌ها و استخراج آب‌های زیرزمینی و چشمه‌ها به شدت کنترل می‌شود. رژیم‌صهیونیستی همچنین برای صرفه‌جویی در مصرف آب، شیوه آبیاری قطره‌ای را در کشاورزی بسیار رواج داده است. استفاده از فاضلاب تطهیرشده، تصفیه آب شور و نمک‌زدایی از برخی آب‌های زیرزمینی و همچنین بارور ساختن ابرها، از دیگر شیوه‌ها به شمار می‌رود. از مهم‌ترین راه‌های تامین آب در فلسطین اشغالی، استفاده و سرقت آب‌های همسایه‌ها است. چشمه دان (dan spring) در لبنان و رود بانیاس (banias) در بلندی‌های جولان سوریه، بخش عمده آب و قسمت بالای رودخانه اردن و دریاچه تیبریاس (tiberias) به شبکه آب‌رسانی ملی رژیم‌صهیونیستی منحرف می‌شود.
فصل‌نامه علمی- تخصصی سخن تاریخ س 5، ش 12، بهار 1390
صفحات 121 تا 149
ارسال نظر