انتشارات سازمان ملل متحد و کتابخانه‌های واسپاری

دکتر علی ططری: یکی از اهداف سازمان ملل که در منشور سازمان ملل انعکاس پیدا کرده است «دستیابی به همکاری‌های بین‌المللی در حل مشکلات بین‌المللی با ویژگی‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بشردوستانه و ارتقا و تشویق احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی برای همه، بدون توجه به نژاد، جنسیت، زبان یا دین است.» سازمان ملل طیف گسترده‌ای از کارشناسان موضوعی را برای تولید دانش در زمینه‌های مختلف برای رسیدن به این اهداف به کار می‌گیرد. این تولیدات شامل کتاب، اسناد، نشریات ادواری و پایگاه‌های اطلاعات آماری و دیگر منابع دیجیتال شامل حقایق و کارشناسی‌های صورت‌گرفته درباره صلح و امنیت بین‌المللی، حقوق بشر، توسعه اجتماعی و اقتصادی، تجارت بین‌المللی، تغییرات آب‌وهوا، حقوق بین‌الملل، بهداشت و سلامت عمومی، حمل‌ونقل و بسیاری دیگر از موضوعات است.

انتشارات سازمان ملل، گزارش‌های حساس به زمانی را شامل می‌شود که وضعیت اقتصاد جهانی و رفاه مردم و نیز وضعیت زمین را به دست می‌دهند. پژوهشگران، متخصصان اطلاعاتی، سیاست‌گذاران و گروه‌های تاثیرگذار، مخاطبان پایه این انتشارات هستند. طی ۷۰ سال بنیان‌گذاری سازمان ملل، حوزه فعالیت این نهاد بسیار گسترش پیدا کرده و تولید دانش آن نیز فراتر و متنوع‌تر از کتاب‌ها و اسناد کاغذی شده است، به‌طوری که بسیاری از این انتشارات اکنون به‌صورت دیجیتال قابل خریداری و استفاده هستند.

از سال ۱۹۴۶، کتابخانه داگ هامرشولد - که زیرمجموعه دبیرخانه سازمان ملل در نیویورک می‌باشد- توزیع اسناد و انتشارات سازمان ملل را به کاربران سراسر جهان، از طریق نظام کتابخانه‌های واسپاری بر عهده گرفته است. در حال حاضر، بیش از ۳۶۲ کتابخانه واسپاری در بیش از ۱۳۶ کشور جهان، منابع سازمان ملل متحد را نگهداری می‌کنند.

عموم مردم می‌توانند از این منابع و انتشارات بدون هیچ هزینه‌ای در محل کتابخانه‌های واسپاری استفاده کنند. هیات انتشارات سازمان ملل با مشورت با کتابدار ارشد کتابخانه داگ هامرشولد و در نظر گرفتن نظرات دولت کشور مورد نظر، کتابخانه‌های واسپاری را انتخاب می‌کند. تمام حکومت‌ها و مناطق غیرخودمختار حق برخورداری از یک کتابخانه واسپاری را دارند؛ که معمولا کتابخانه ملی یا یک کتابخانه تحقیقاتی اصلی در پایتخت و کتابخانه پارلمانی (در صورت ارائه خدمات به عموم مردم) شایسته دریافت منابع سازمان ملل هستند که به‌صورت رایگان در اختیار آنها قرار می‌گیرد. علاوه بر این کتابخانه اصلی، دیگر کتابخانه‌های واسپاری نیز ممکن است با توجه به استفاده‌ای که از منابع واگذار شده به آنها انجام خواهد شد، توزیع کلی جغرافیایی کتابخانه‌های واسپاری در کشور و... تعیین شوند که مستلزم پرداخت حق عضویتی به‌صورت سالانه است. معمولا این حق اشتراک برای کشورهای در حال توسعه ۲۵۰ دلار برای منابع واسپاری عادی (اسناد رسمی و انتشارات چاپی) و حدود ۱۰۰۰ دلار آمریکا در سال برای کشورهای توسعه‌یافته است.

کتابخانه‌های واسپاری به‌طور کلی باید شرایط خاصی داشته باشند؛ از جمله در اختیار داشتن کتابداران و کارکنان شایسته، امکان سازماندهی و نگهداری مناسب منابع، فراهم‌کردن دسترسی عموم به اسناد و انتشارات به‌صورت رایگان و در زمان‌های مناسب، ایجاد شرایط امانت بین کتابخانه‌ای با سایر مراکز و... همچنین، سازماندهی منابع سازمان ملل نیز از نظام خاصی پیروی می‌کند؛ هرچند اجباری برای رعایت آن در کتابخانه‌های واسپاری وجود ندارد. به علاوه از کتابخانه‌های واسپاری خواسته می‌شود فعالیت‌هایی را برای به نمایش گذاشتن و معرفی انتشارات سازمان ملل به عموم مردم داشته باشند. برای مثال، مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی امسال به مناسبت هفتادمین سالگرد تاسیس سازمان ملل، نمایشگاهی از جدیدترین نشریات این سازمان را در بخش ورودی کتابخانه مجلس برگزار کرده است و نیز در حال پیگیری برگزاری نمایشگاهی از اسناد و تصاویر هفتاد سال همکاری ایران و سازمان ملل در مجلس شورای اسلامی است. سازمان ملل وضعیت کتابخانه‌های واسپاری را از طریق ارسال پرسشنامه اجباری دوسالانه یا بازدید بررسی می‌کند. هیات انتشارات سازمان ملل در صورت وجود شواهدی از رضایت‌بخش نبودن شرایط یک کتابخانه واسپاری، این حق را دارد که موقعیت واسپاری منابع خود را از مرکز مربوطه بازپس بگیرد.

واسپاری منابع به کتابخانه‌های واسپاری به دوگونه انجام می‌شود. نوع اول با عنوان «منابع چاپی به علاوه واسپاری» شامل پیشینه‌های رسمی چاپی ارگان‌های اصلی سازمان ملل، بیشتر انتشارات قابل فروش بدون توجه به محل نشر آنها و نیز تمامی مجلات و نشریات ادواری است که به‌طور عادی از طریق عضویت قابل دسترس هستند. اسناد تدوین‌نشده (اسناد کاری) کمیسیون‌های منطقه‌ای که در حوزه آن کتابخانه قرار دارد و نیز اسناد کاری و انتشارات توزیع عمومی و پیشینه‌های نشست‌های عمومی شورای امنیت هستند. در واقع، این نوع از واسپاری کامل‌تر است. نوع دوم، «واسپاری عادی» شامل پیشینه‌های چاپی رسمی ارگان‌های اصلی سازمان ملل، بیشتر انتشارات قابل فروش بدون توجه به محل نشر، تمام مجلات و نشریات ادواری قابل دسترس از طریق عضویت و اسناد تدوین‌نشده (اسناد کاری کمیسیون‌های منطقه‌ای حوزه کتابخانه) است. منابع واسپاری از زمان انتخاب مرکز به‌عنوان کتابخانه واسپاری معمولا یک نسخه و به زبان رسمی برای آن ارسال می‌شوند و شامل منابع منتشرشده پیش از این زمان نیستند.

برخی گروه‌های نشریات قابل فروش، انتشارات دیوان بین‌المللی عدالت (ICJ)، صندوق توسعه سازمان ملل برای زنان (UNIFEM)، مرکز توسعه منطقه‌ای ملل متحد (UNCRD)، کمیساریای عالی سازمان ملل در امور پناهندگان (UNHCR)، موسسه تحقیقات سازمان ملل متحد برای توسعه اجتماعی (UNRISD) و... جزو منابع واسپاری قرار ندارند. منابع واسپاری در شش زبان رسمی سازمان ملل، به ترتیب عربی، چینی، انگلیسی، فرانسه، روسی و اسپانیولی منتشر می‌شوند. معمولا اختصاص منابع به کتابخانه‌های واسپاری به یک زبان رسمی محدود می‌شود. همچنین، لازم به ذکر است که در سال‌های اخیر دسترسی جامعه جهانی به اسناد سازمان ملل، معاهدات و داده‌های آماری از طریق اینترنت فراهم شده است. نظام اسناد رسمی (ODS)، نظام ذخیره و بازیابی تمام متن اسناد سازمان ملل در قالب الکترونیکی در تمام زبان‌های رسمی، از سال ۱۹۹۲ شروع به کار کرد. فرآیند دیجیتال‌سازی اسناد قدیمی‌تر اکنون در حال انجام است. این نظام رایگان است و با استفاده از آن جست‌وجو و بازیابی اسناد به‌صورت موضوعی بسیار تسهیل شده است. معاهدات بین‌المللی سازمان ملل نیز از طریق شبکه قابل دسترس هستند. این پایگاه نیز از سال ۲۰۰۷ به‌صورت رایگان در اختیار عموم قرار دارد. از سال ۲۰۰۸ بخش امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل (DESA)، نظام بازیابی داده‌های سازمان ملل (UNdata) را ایجاد کرده است که منابع آماری را از بیش از ۲۴ پایگاه سازمان ملل در زمینه‌های اشتغال، تحصیل، انرژی، محیط‌زیست، بهداشت، جمعیت، آوارگان و... به‌صورت رایگان در اختیار عموم قرار می‌دهد.

در ایران، چهار کتابخانه واسپاری سازمان ملل فعال هستند: کتابخانه میرازی شیرازی در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شیراز که منابع را به شکل «چاپی به علاوه واسپاری» به زبان انگلیسی دریافت می‌کند. مرکز مطالعات عالی بین‌المللی دانشگاه تهران نیز به‌صورت «چاپی به علاوه واسپاری» و به زبان انگلیسی منابع را دریافت می‌کند. همچنین دانشگاه شهید بهشتی از سال ۲۰۰۰ و به شکل «واسپاری عادی» اسناد و انتشارات سازمان ملل را به زبان انگلیسی در اختیار دارد.

اما کتابخانه مجلس شورای اسلامی به‌عنوان نخستین و اصلی‌ترین کتابخانه واسپاری سازمان ملل متحد، از ماه مه‌۱۹۴۸، انتشارات و اسناد این سازمان را دریافت می‌کند و تنها مرکزی است که منابع را در سه زبان رسمی انگلیسی، عربی و فرانسه در اختیار دارد. جایگاه کتابخانه مجلس از این نظر اهمیت ویژه‌ای دارد که ارائه خدمات در این مرکز بر خلاف کتابخانه‌های دانشگاهی محدود به قشر دانشگاهی و اعضای کتابخانه‌ها نیست، بلکه خدمات‌رسانی به‌صورت تمام رایگان به عموم مردم و مراجعان انجام می‌گیرد و تمام علاقه‌مندان و پژوهشگران با ارائه کارت ملی می‌توانند از مجموعه گسترده منابع واسپاری سازمان ملل بهره‌مند شوند. قابل توجه است که تعداد کتابخانه‌های واسپاری در ایران بیشتر از بسیاری از کشورهای منطقه است، برای مثال آذربایجان و افغانستان و عراق هر کدام یک کتابخانه واسپاری دارند. کشور‌های ترکیه و سوریه و امارات متحده عربی هر کدام، دو کتابخانه واسپاری سازمان ملل را در اختیار دارند و در پاکستان نیز ۵ کتابخانه دانشگاهی منابع سازمان ملل را به زبان انگلیسی دریافت می‌کنند. این امر نشان از جایگاه و رسالت ویژه کتابخانه مجلس شورای اسلامی به‌عنوان یک کتابخانه واسپاری سه‌زبانه در منطقه دارد که در کنار منابع گسترده و غنی در زمینه‌های علوم اجتماعی و انسانی و حقوق بین‌الملل و نیز اسناد و مدارک تاریخی حضور ایران در نظام بین‌الملل، امکان دسترسی به جدیدترین اطلاعات و داده‌های جهانی را از طریق اسناد و انتشارات سازمان ملل امکان‌پذیر کرده است. امید است با فراهم آمدن امکانات روزآمد و پشتیبانی مناسب، معرفی و دسترسی هر چه مطلوب‌تر به این منابع تسهیل شود.

بخشی از مقاله «نگاهی به چگونگی راه‌اندازی سازمان ملل متحد و نقش‌آفرینی‌های آن»