آغاز ساخت مدرسه میرزا حسین‌خان سپهسالار در تهران

مسجد و مدرسه سپهسالار نخستین و بزرگ‌ترین مسجد و مدرسه عالی در تهران و بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین بنای مذهبی در ایران پس‌از مدرسه چهارباغ اصفهان است. این مجموعه در مجاورت مجلس شورای ملی و در جنوب شرقی میدان بهارستان تهران قرار دارد.

ساخت این مجموعه در ۱۹ فرورین سال ۱۲۵۸ خورشیدی توسط میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم دوره ناصرالدین آغاز شد. البته روایت‌های کم و بیش متفاوتی درباره ساخت مدرسه هست چنانکه ابراهیم تیموری در مقاله‌ای که با عنوان «چهارراه سرچشمه تهران» در سال ۱۳۸۹ در مجله بخارا منتشر کرده است، چنین می‌نویسد که: «مرحوم حاجی میرزا حسین‌خان مشیرالدوله سپهسالار اعظم فرزند میرزا نبی‌خان امیر دیوان، مدرسه و مسجد مشهور به سپهسالار را در ۱۲۹۶ ه. ق شروع به بنا کرد. در شوال ۱۲۹۷ وقف‌نامه را مسوده کرده و در منزل شخصی ایشان در حضور مرحوم حاج آقا محمد نجم‌آبادی اجرای صیغه شد و در ۱۲۹۹ بعد از فوت مرحوم سپهسالار وقف‌نامه مسجل و به امضای علمای محضر مذکور و دیگران رسیده که مدلول وقف‌نامه هم حاکی است. در ۱۲۹۷ که مرحوم سپهسالار از امور لشکری و کشوری و وزارت خارجه برکنار شد و به حکومت قزوین مامور شده در این موقع هم مشغول ساختمان مدرسه بوده و در اوایل ۱۲۹۸ مجددا به تهران آمده و بنای مقدماتی و بعضی از قسمت‌های مدرسه را بالا برده که مامور خراسان و والی آنجا و نایب‌التولیه شده در ۲۱ ذی‌حجه ۱۲۹۸ در سن ۵۷ سالگی در خراسان به سرای جاودان ارتحال می‌نماید. بعد از فوت سپهسالار مرحوم یحیی‌خان مشیرالدوله برادر ارشد او با اهتمام مخصوص دولت وقت در امر تکمیل بنا مبادرت کرده قسمت‌های عمده آن را تا ۱۳۰۲ و بقیه را تا زمان وفات خود در ۱۳۰۹ انجام می‌دهد.» طراحی مسجد را مهندس مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی انجام داد و معمار آن استاد حسن معمار قمی بود. معماری این مسجد از نزدیک‌ترین تلفیق‌ها میان معماری ایرانی و معماری مساجد استانبول است. مسجد سپهسالار با برخورداری از ۱۰ مناره (بیش از اندازه متداول) و گنبد دوگوش خوابیده، نشان از سبک معماری مساجد ترکیه دارد.ساختمان مسجد دو طبقه بوده و در هر طبقه حجره‌هایی جهت سکونت طلاب ساخته شده که مجموع آن به ۶۰ حجره می‌رسد. در چهار طرف اضلاع ساختمان، چهار ایوان قرار دارد که ایوان بزرگ اصلی در طرف جنوب واقع شده و منتهی به مقصوره و گنبدی عظیم می‌شود. ابعاد صحن مسجد ۶۱×۶۲ متر است.از ویژگی‌های مهم فضای مسجد سپهسالار، که در واقع یکی از برجسته‌ترین ابداعات معماری قاجاری نیز به شمار می‌رود، وجود مهتابی‌ها و بهارخواب‌های وسیع در طبقه فوقانی است.

وجه دیگری که به این مجموعه اهمیتی دو چندان می‌بخشد، کتابخانه مسجد است که در سال ۱۲۵۹، سپهسالار با خرید کتابخانه ۴۰۰۰ نسخه‌ای اعتضادالسلطنه، آن را پایه‌گذاری کرد. در حال حاضر گنجینه‌ای با بیش از ۴۲۰۰ کتاب خطی و نزدیک به ۱۰ هزار کتاب چاپ سنگی در این کتابخانه موجود است.

مسجد سپهسالار دارای ۳ ورودی در بخش شمالی بوده که به علت احداث کتابخانه ملی توسط مهندس سیحون در سال ۱۳۴۲ مسدود و ارتباط این قسمت از بنا با باغ بهارستان قطع شد.در دوره‌های مختلف در این مسجد تغییراتی صورت گرفت؛ در سال ۱۳۲۰ در محل گلخانه قدیمی، تالاری ساخته شد که امروزه مجموعه دارالقرآن است. در سال ۱۳۴۲ استاد لرزاده تغییراتی در شبستان زمستانی مسجد ایجاد کرد و در سال ۱۳۷۵، مهندس سعیدی گنبد اصلی را مرمت کرد.بعد از انقلاب اسلامی مسجد و مدرسه سپهسالار به مدرسه عالی شهید مطهری تغییر نام یافت.