احمد مسجدجامعی یکی از روش‌های متداول برای تحلیل وضعیت موجود و در صورت امکان، پیش‌بینی آینده در مسائل جمعیتی، تحلیل روند است. در این نوع تحلیل دستیابی به داده‌های تاریخی مربوط به گذشته تا حد زیادی دقت پیش‌بینی‌های ما را بالا می‌برد و مقایسه وضعیت موجود با وضعیتی که در گذشته داشته‌ایم می‌تواند نشان دهد که نتیجه سیاست‌ها و برنامه‌ها و رخدادهای تاریخی بر شکل جمعیتی جامعه مورد مطالعه، چه تاثیری داشته است.

در مقاله پیش رو ضمن مقایسه‌ برخی از آمارهای جمعیتی مربوط به اولین سرشماری شهر تهران در سال ۱۳۰۱، با آخرین سرشماری منتشر شده در این زمینه که مربوط به سرشماری سال ۱۳۸۵ است، تغییرات مختلف، به‌صورت نموداری و تحلیلی تفسیر شده‌اند و در انتها شاخص‌های آماری مربوط به این دو سرشماری با هم مقایسه شده‌اند. این مقایسه می‌تواند تمرکز و تاکید مسوولان بر آمارهای مورد نیاز از یک شهر برای برنامه‌ریزی مربوط به جمعیت آن را به خوبی به نمایش بگذارد.

تاریخ تشکیل اولین اداره احصائیه به سال ۱۳۰۳ شمسی بازمی‌گردد. در این سال مسوولیت جمع‌آوری و مرکزیت بخشیدن به آمارهای مورد نیاز بر عهده وزارت کشور گذاشته شد و با تصویب هیات وزیران اداره‌ای با عنوان «اداره احصائیه و سجل احوال» برای این منظور شروع به کار کرد. احصائیه در لغت به معنای آمار است. هنوز هم در کشورهای فارسی‌زبان نظیر افغانستان اداره آمار را احصائیه می‌گویند. قبل از به وجود آمدن این اداره، برای سرشماری شهر تهران کارهایی صورت گرفته بود. این اقدامات با روی کار آمدن ناصرالدین شاه آغاز شد. اولین آمارگیری تهران به سرشماری نفوس و مسکن به حدود ۱۶۰ سال پیش یعنی ۱۲۶۹ق (۱۲۳۱ شمسی) و صدارت میرزا آقاخان نوری بازمی‌گردد. در این سرشماری جمعیت، تعداد منازل و ساختمان‌های شهر تهران شمارش شد. حدود هفت سال پس از این تاریخ و در سال ۱۲۳۸ شمسی نیز دستورالعملی جامع در مورد سرشماری نفوس و منابع مالی و اقتصادی از سوی وزرای وقت به حکام ولایات صادر شد تا شمار جمعیت، خانوار، مسکن و میزان دارایی‌های مردم در همه دهات و شهرهای کشور مشخص شود؛ اما این دستور به علت مشکلات فنی فرصت انجام نیافت.

سرشماری بعدی تهران در سال ۱۲۸۶ ق همزمان با وزارت اعتضادالسلطنه بر وزارت علوم و معارف انجام شد. این کار را به عهده میرزا عبدالغفار نجم‌الملک، معلم ریاضی مدرسه دارالفنون گذاشتند. او این کار را با استفاده از شیوه‌های جدید انجام داد. این سرشماری را خود او قبل از آغاز کار تهیه نقشه تهران انجام داد. اطلاعات این سرشماری طی رساله‌ای با عنوان «رساله نفوس تهران» (تشخیص نفوس دارالخلافه) منتشر شد. در این سرشماری تهران به پنج محله ارگ، عودلاجان، چال‌میدان، سنگلج و بازار تقسیم‌بندی شده و همه محله‌های خارج از شهر نیز در یک طبقه قرار گرفت. بر اساس این سرشماری، جمعیت تهران در ۱۲۴۶ خورشیدی بالغ بر ۱۵۵۷۳۶ نفر بود که از این تعداد ۱۴۷۲۵۶ نفر اشخاص غیرنظامی و ۸۴۸۰ نفر نظامی ‌بوده‌اند. در سرشماری که عبدالغفار نجم‌الدوله انجام داد، معلوم شد که حدود ۲۷ درصد جمعیت شهر افراد کمتر از ۱۵ سال داشته‌اند که نشان‌دهنده زاد و ولد بی‌برنامه آن زمان و هم از مرگ و میر زیاد مخصوصا در سنین نوجوانی خبر می‌دهد.

سرشماری بعدی جمعیت شهر تهران به سال ۱۳۰۱ قمری بازمی‌گردد که با مسوولیت میرزا سیدشفیع امیرلشکر انجام گرفت. مبنای این سرشماری نیز همان پنج محله تهران یعنی ارگ، سنگلج، عودلاجان، چال میدان و بازار بود. در سال ۱۳۱۷ قمری (۱۲۷۷ خورشیدی) در چهارمین سال سلطنت مظفرالدین شاه قاجار نیز آماری از ابنیه تهران تهیه شد. تهیه‌کننده این آمار، درویش حسن اخضر علیشاه بود که آمار خود را در زمان ریاست نظمیه مختارالسطنه و صدارت میرزا علی‌اصغرخان امین‌السلطان تهیه کرد.

آخرین آمارگیری قبل از شکل‌گیری اداره احصائیه را بلدیه شهر تهران در سال ۱۳۰۱ شمسی انجام داد. پس از کودتای ۱۲۹۹شمسی و نخست‌وزیری سیدضیاءالدین طباطبایی و نگاه ویژه او به مسائل شهر تهران، تشکیلات جدید بلدیه شکل گرفت. این تشکیلات از همان سال ۱۳۰۰ شمسی و قبل از شکل‌گیری ادارات احصائیه بخشی با نام «دایره احصائیه» بلدیه داشت. این دایره از همان ابتدا شروع به مطالعه و تحقیق در مورد مسائل مختلف شهر تهران کرد. از همین سال‌ها بود که اطلاعات مربوط به شهر تهران در هر سال به صورت مکتوب در آمد. احصائیه بلدیه آن زمان اطلاعات مربوط به سرشماری سال ۱۳۰۱ و اطلاعات مربوط به تهران از ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۳ را در سالنامه‌ای با عنوان «سالنامه احصائیه شهر طهران» منتشر کرد. در هنگام انتشار این سالنامه کریم‌آقا بوذرجمهری رئیس بلدیه و حبیب‌الله صحیحی رئیس اداره احصائیه بلدیه بود.

این سالنامه یکی از اسناد مهم مربوط به تهران است که برای اولین بار اطلاعات منحصر به فردی در زمینه سرشماری به دست می‌دهد. در مقدمه این سالنامه می‌خوانیم: «ضرورت و اهمیت احصائیه و فواید و نتایج عظیمه که بر آن مترتب است چیزی نیست که امروز بر احدی پوشیده و مکتوم باشد. در ممالک متمدنه یعنی آن قسمت از دنیایی که سرتاسر آن پر از موسسات عام‌المنفعه و تشکیلات مهمه اجتماعیه است و اساس و بنیان کلیه کارها اعم از فردی و اجتماعی بر محور نظم و ترتیب و نتیجه ثابت و مسلم قرار گرفته است تنها چیزی که قبل از اقدام و مباشرت به هر عملی هادی و راهنمای اشخاص است و از وجود آن استفاده‌های کلی و منافع بی‌شمار می‌برند، احصائیه است. در مملکت ما به عقیده بعضی که قبل از تجربه و امتحان به هر امری با نظر سطحی می‌نگرند این اظهار نظر خالی از غرابت نباشد و آشنا نبودن به اصول علمی احصائیه آنها را از نتایج قطعی و فواید حقیقی آن دور سازد ولی اگر اندکی دقت فرمایند و به حقیقت احتیاجی که هر جامعه را در لزوم و وجود احصائیه حاصل است پی برند یقین است تصدیق خواهند فرمود آن ساعتی که یک مملکت قدمی برای ارتقاء و عظمت خود بردارد و بخواهد به‌وسیله ایجاد تاسیسات لازمه و ضروریه که محل احتیاج اولیه هر ملتی است کسور و نواقص خود را مرتفع سازد ناچار باید تشکیلات احصائیه خود را مرتب و منظم نماید و قبل از هر کار اساس آن را به قدر لزوم بسط و توسیع دهد...»

در ادامه این مقدمه آمده است: «امید است این اولین سالنامه که در پایان یک سلسله مطالعات دقیق به‌وضع و اسلوب سالنامه‌های ممالک متمدنه مطابق اصول علمی ترتیب داده شده محل استفاده عمومی واقع گردد مخصوصا در این موقع که احصائیه می‌رود در تمام ایران عمومیت پیدا کند کتاب مزبور بهترین راهنمای کارکنان جدید احصائیه گردد. در اینجا از ذکر یک نکته نمی‌توانیم خودداری نماییم که ممکن است این سالنامه دارای نواقصی باشد و آنطوری‌که منظور نظر بوده تکمیل آن مقدور نگردیده است ولی باید این مساله را تصدیق نمود که در این مملکت هر مقصودی مصادف با موانع و مشکلات بی‌شمار می‌گردد مخصوصا اقدام به یک چنین امری که پایه آن مبتنی بر تحصیل اطلاعات و سوابق کامله می‌باشد اگر به‌دقت ملاحظه بفرمایند همین جداول احصائیه که در این سالنامه تنظیم گردیده و شاید در نظر اول سهل و ساده تصور شود با چه زحمت‌ها و دوندگی‌های اعضای احصائیه صورت ترتیب یافته البته ما را از نواقص آن معذور داشته و همین قدر که تا اندازه‌ای توانسته‌ایم اولین سالنامه احصائیه را در ایران به‌صورت حاضر درآوریم باید خرسند بود.»

اطلاعات و محتویات مندرج در این سالنامه به هفت قسمت تقسیم می‌شوند

قسمت اول: احصائیه آثار جویه و آب و هوای طهران. در این قسمت اطلاعات مربوط به درجه حرارت، باد، باران، فشار هوا و آب‌های طهران مطرح می‌شود.

قسمت دوم: احصائیه نفوس که بر طبق سرشماری زمان ناصرالدین شاه و ۱۳۰۱ شمسی مورد بررسی قرار گرفته است.

قسمت سوم: دموگرافی یا مطالعه تغییرات وارده به جمعیت. طبق مندرجات خود سالنامه این قسمت فقط شامل موالید و متوفیات طهران است و آمار مربوط به ازدواج، طلاق، مهاجرت و مسافرین ورودی و خروجی کشور هنوز تکمیل نشده و بنابراین در این سالنامه ذکر نشده‌اند.

قسمت چهارم: احصائیه معاونت عمومی و اجتماعی. این قسمت مربوط به آمار خدمات موسسات خیریه و مریضخانه‌هاست که عهده‌دار آسایش بیچارگان و بیماران و حفظ صحت اهالی بوده‌اند.

قسمت پنجم: احصائیه اقتصادی و ارزاق. این قسمت شامل اطلاعات مربوط به واردات شهری اعم از ارزاق، مال‌التجاره و همچنین مصرف ارزاق عمومی و مواد مخدر است.

قسمت ششم: احصائیه تعلیمات عمومی طهران. علاوه بر اطلاعاتی که در این قسمت گنجانده شده، قرار بوده اطلاعات دیگری درباره مدارس از قبیل عایدات مدارس، تعداد شاگردان نسبت به مقاطع تحصیلی مختلف و قبولی‌های امتحانات ذکر شود که به واسطه کامل نبودن آنها درج نشده است.

قسمت هفتم: احصائیه‌های متفرقه. تمام اطلاعات دیگری که در شش قسمت بالا گنجانده نمی‌شده در این قسمت آمده است.در اینجا به بررسی قسمت دوم که مربوط به احصائیه نفوس است، می‌پردازیم.

تحلیل محتوای سالنامه آماری تهران ۱۳۰۱

در ابتدای این قسمت آمار سرشماری سال ۱۲۶۲ شمسی در دوره سلطنت ناصرالدین شاه در جدولی ثبت شده است. البته در ابتدای این قسمت، این آمار به اشتباه اولین سرشماری نفوس ایران عنوان شده در حالی که پیش‌تر از این و در سال ۱۲۶۹ هجری قمری اولین سرشماری تهران انجام شده بود. سرشماری سال ۱۲۶۲ شمسی تحت مسوولیت آقای مدیر لشکر صورت گرفت. طبق این سرشماری، جمعیت آن زمان بالغ بر ۱۰۴۴۹۰ نفر بوده که ۴۴۷۷۰ نفر از آنها مرد و ۴۶۰۳۷ نفر از آنها زن و تعداد ۱۳۷۸۱ نفر کودک بوده‌اند. البته این آمار مربوط به مسلمانان است و علاوه بر این ۱۱۳۶ کلیمی، ۵۷۵ ارمنی و ۱۸۱ نفر زرتشتی نیز در تهران زندگی می‌کرده‌اند؛ بنابراین جمعیت کل نفوس طهران ۱۰۶۴۸۲ نفر بوده است. در این جدول تعداد افراد ساکن در هر یک از محلات پنج‌گانه تهران آن روزگار، به تفکیک مرد، زن و اطفال ذکر شده‌اند. (در نمودار(۱) مقایسه جمعیت در سه سال ۱۲۶۲، ۱۳۰۱ و ۱۳۸۵ آمده است.)

همچنین تعداد خانه‌های هر یک از این محلات و شخصی و استیجاری بودنشان نیز مشخص شده است. علاوه بر این تعداد ساکنان بیرون میدان توپخانه از ابتدای خیابان علاءالدوله (فردوسی) تا خیابان سپهسالار ۶۸۸۰ نفر اعلام شده که ۳۵۰۹ نفر از آنها مرد و ۳۳۷۱ نفر زن بوده‌اند.

تعداد خانه‌های این محدوده عبارت بوده است از ۷۵۳ باب خانه شخصی و ۳۵۸ باب استیجاری. کل خانه‌های شخصی تهران در این آمار بالغ بر ۸۲۰۲ باب خانه شخصی و ۸۹۱ باب استیجاری بوده است. این محدوده بخشی از محله تازه‌ تاسیس دولت در شمال طهران و پس از ساخت حصار ناصری شهر بوده است. البته چون این سرشماری مدت کوتاهی بعد از گسترش شهر انجام شده، این محدوده تا آن زمان نامی‌ نداشته و از اینجا معلوم می‌شود هنوز محله‌ای شکل نگرفته بوده است. در این جدول علاوه بر تعداد افرادی که در خانه‌ها ساکنند، از انواع دیگر شهروندی نیز نام برده می‌شود: اول طلاب مدارس که ۶۳ نفرند. تعداد این مدارس پنج باب است. این افراد طلبه‌هایی بوده‌اند که به‌طور شبانه‌روزی در مدارس زندگی می‌کرده‌اند. پس از آن تعداد ۸۳ نفر ساکنان کاروانسراها ذکر شده که تعدادشان شش باب است. این افراد احتمالا نگهبانان و کارگران کاروانسرا یا افراد مسافری بوده‌اند که در این کاروانسراها به صورت طولانی مدت اقامت داشته‌اند. بعد از آن از ساکنان کوره‌پزخانه‌ها با تعداد ۱۳۷۵ نفر یاد شده است. این افراد کارگران کوره‌پزخانه‌های جنوب شهر(حوالی خیابان مولوی امروز) بوده‌اند. در آخر نیز آمار ساکنان حمام‌ها ذکر شده که ۳۶ نفر بوده‌اند. تعداد این حمام‌ها هم ۲۰ باب بوده است. این افراد باید شاگرد حمامی‌هایی باشند که شبانه‌روز در آنجا سکنا داشته‌اند.

علاوه بر اطلاعات مذکور، محدوده هر محله مشخص در سرشماری نیز ذکر شده است. به این ترتیب که سنگلج از ابتدای دروازه محمدیه (محدوده میدان محمدیه یا اعدام امروز) تا انتهای دروازه قزوین (میدان قزوین امروزی) و یوسف‌آباد(تقاطع خیابان حافظ و امام‌خمینی امروزی)، سنگلج از ابتدای خیابان ناصریه (ناصرخسرو) تا انتهای کوچه یهودی‌ها، چال‌میدان از ابتدای کوچه دردار (کوچه شهید سپهر خیابان ری) تا انتهای سرقبرآقا، محله بازار از ابتدای پاچنار تا خارج دروازه محمدیه، محدوده‌های کلی این چهار محله‌اند. در اینجا درباره محدوده ارگ چیزی نیامده است.

البته به این آمار در برخی موارد نمی‌توان اطمینان کامل داشت. در این سالنامه نوشته شده است: «گرچه نمی‌توان به احصائیه فوق کاملا اطمینان داشت زیرا بر طبق اصول علمی به‌دست نیامده است و ما فقط به‌عنوان تاریخچه آن را ذکر نموده‌ایم ولیکن بر حسب سایر آثار مختلفه آن عصر مثل احصائیه مصرف نان شهر در آن زمان می‌توان گفت که نفوس شهر طهران بیش از ۱۵۰۰۰۰ نفر نبوده است.»

تمامی ‌اطلاعاتی که بعد از بخش مورد بحث آمده مربوط به سرشماری سال ۱۳۰۱ شمسی است. اولین جدولی که ارائه می‌شود، عنوان احصائیه نفوس شهر طهران بر خود دارد که اطلاعات مربوط به تعداد نفوس، خانوار و خانه را در نواحی مختلف طهران نشان می‌دهد. قبل از این توضیحاتی در مورد چگونگی اجرای روند آمارگیری در کشورهای اروپایی و آمارگیری سال ۱۳۰۱ تهران و تفاوت آن دو با هم داده است: «اما طرز تحصیل احصائیه نفوس به طریقی که در اروپا معمول است آن است که تقریبا ده الی دوازده روز قبل از روز سرشماری هر یک از مامورین سرشماری محله یا محله‌هایی که به آنها تخصیص داده شده سرکشی نموده صورت کاملی از خانه‌ها و نفوسی که در آنها مسکن دارند تهیه می‌نمایند بعد سه الی چهار روز به یوم موعود مجددا به هر یک از خانه‌ها حاضر شده به افراد ساکن در آنها اوراق مطبوعه موسوم به اوراق انفرادی توزیع کرده به رئیس خانواده اخطار می‌نمایند که در روز... هر کسی که در خانه حاضر است ولو به‌قدر ۲۴ ساعت در آنجا مهمان باشد باید جواب سوالات مندرجه در اوراق را نوشته حاضر بگذارند که در آن روز یا روزهای بعد مامور مزبور آمده جمع‌آوری خواهد کرد. مسافرینی که لیله روز موعود را در راه‌آهن یا کشتی گذرانده‌اند در مکانی که در آن روز متوقف شده یا پیاده می‌گردند سرشماری می‌شوند. نظامیان، عمله‌جات بحریه، محبوسین، یا مساکین متوقف در موسسات خیریه و غیره که باید از عده جمعیت بلدی تفکیک شوند نیز در روز مزبور سرشماری می‌شوند. به‌طور خلاصه احدی استثنا نمی‌شود و در روز... هرکسی که در هر جا حاضر بوده چه بومی ‌باشد، چه خارجی چه مقیم چه مسافر در آن محل سرشماری می‌گردد.

اما دایره احصائیه بلدیه نیز در ابتدای سنه ایت ئیل (سال سگ) ۱۳۰۱ شمسی که شهر را سرشماری نمود به‌واسطه بی‌اطلاعی اهالی از فواید سرشماری بلکه به‌واسطه بی‌سوادی اکثریت آنها موفق به‌طبع اوراق انفرادی نشد که اهالی شخصا جواب آنها را در روز معین تهیه و به این موسسه عودت دهند لذا اوراق جامعی که حاوی قالبی از اطلاعات مفید اجتماعی است به‌طبع رسانید که هر سطری از آن راجع به یک خانواده بود و در آن مذهب، سن، شغل، ملیت، مسقط‌الرأس(زادگاه)، عده عیال و اولاد روسای خانواده معلوم گشته و از افراد خانواده فقط عده ذکور و اناث و اطفال، مجرد و متاهل، باسواد و بی‌سواد و مستخدمین شبانه‌روزی تعیین شده است.»

جدول (۲و۳)، آمار تعداد نفوس، خانوار و خانه‌های شهر تهران در سال ۱۳۰۱ را نشان می‌دهد. در این جدول تهران به ۱۰ ناحیه ارک، دولت، حسن‌آباد، سنگلج، قنات‌آباد، محمدیه، قاجاریه، بازار، عودلاجان و...تقسیم‌بندی شده است. ابتدا آمار تعداد خانه‌های موجود در این ۱۰ ناحیه ثبت شده که بیشترین و کمترین خانه به ترتیب در ناحیه بازار (۳۷۲۴ خانه) و ارک (۲۷۵ خانه) بوده است. کل خانه‌های شهر نیز ۲۱۷۴۵ باب بوده‌اند.

بعد از خانه‌ها تعداد خانوار هر ناحیه آمده که بیشترین تعداد خانوار به ترتیب مربوط به بازار (۸۲۸۰ خانوار) است. تعداد کل خانوارهای شهر نیز ۴۵۱۳۴ خانوار است.

منابع:

- سالنامه احصائیه شهر طهران از سنه ۱۳۰۰ الی ۱۳۰۳ شمسی، (۱۳۰۴)، شرکت مطبعه مدرن، تهران

- سالنامه آماری مربوط به سرشماری عمومی نفوس و مسکن شهر تهران (۱۳۸۵)

* ماهنامه «نمایه تهران»، بخشی از یک مقاله.

وضعیت جمعیت پایتخت در سال ۱۳۰۱

وضعیت جمعیت پایتخت در سال ۱۳۰۱

وضعیت جمعیت پایتخت در سال ۱۳۰۱