جیره‌بندی نان پس از اشغال کشور

گروه تاریخ و اقتصاد: مرکز اسناد سندی از تاریخ یکم آذرماه ۱۳۲۱ منتشر کرده است که طی این سند، اداره جیره‌بندی، موافقت خود را با جیره‌بندی نان با رعایت شرایطی اعلام کرده است. نخست چگونگی چاپ کوپن (کالابرگ) جیره‌بندی و مباحثی درباره‌ آن در ۹ بند آمده است. سپس در ۱۴ بند به روش توزیع برگ جیره‌بندی نان پرداخته است. هفته‌نامه «تجارت فردا» در مقاله‌ای با عنوان «نان، دولت، ملت» اشاره می‌کند که شاید بتوان سرآغاز ورود سازمان‌یافته دولت به عرصه کنترل نان و گندم را زمان رضاخان دانست. در سال ۱۳۱۱، قوانینی برای اصلاحات و دایر داشتن انبار غله تهران تصویب شد. در سال ۱۳۱۲ موسسه نان و در سال ۱۳۱۴، شرکت سهامی تثبیت قیمت غله و نان تاسیس شد که بعدها به اداره کل تثبیت غله تغییر پیدا کرد. از سال ۱۳۱۵ نیز خرید تضمینی گندم آغاز شد. با وجود این تلاش‌ها، در پی ناآرامی‌های بعدی، مجددا قیمت نان افزایش یافت و در اوایل دهه ۲۰، مشهورترین بلوای نان تاریخ معاصر به وقوع پیوست. بعد از اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰، اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور تا حدودی متشنج شد و این مساله در کنار وضعیت نامناسب برداشت گندم در سال قبل از آن و نیز افزایش تقاضای گندم با توجه به حضور نظامیان خارجی، موجب شد به تدریج معضل کمبود نان شکل بگیرد و ناآرامی‌هایی از سال ۲۰ در شهرهای مختلف کشور روی دهد. دولت سهیلی در کنترل گرانی ناموفق بود و بعد از روی کار آمدن قوام، او نیز نتوانست سیاست‌های اقتصادی خود را پیاده کند. گفته می‌شود در فاصله سال‌های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۲، تورم مواد غذایی حدود ۵۵۵ درصد بوده است. در نتیجه این امر و به گفته برخی به دلیل توطئه‌ای از سوی محمد‌رضا‌شاه جهت مقابله با قوام، در روز ۱۷ آذر ۱۳۲۱ بلوای معروف نان شکل گرفت و چند روز به طول انجامید. در روز بلوای نان، ابتدا دانش‌آموزان و دانشجویان، از صبح به نشانه اعتراض به سمت بهارستان حرکت کردند. به تدریج با افزوده شدن مردم، ناآرامی شدت یافت و در این میان، خانه قوام نیز هدف قرار گرفت. فرماندار نظامی تهران و رئیس شهربانی از سوی ‌شاه مامور کنترل ناآرامی‌ها شدند و بعد از درگیری‌های نظامی، نهایتا در ۲۰ آذر، غائله به‌طور کامل خاتمه یافت.تجربیاتی از این دست موجب شد توزیع گندم در میان نانوایان بیشتر سازماندهی شود. آن‌گونه که در پژوهش «محسنین» با عنوان «قیمت تعادلی نان» آمده است، در ابتدا در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم، گندم توسط دولت از طریق اصناف به دست نانوایان می‌رسید؛ اما درنهایت در دهه ۴۰ تصمیم گرفته شد نان مستقیما به افراد صنف تحویل داده شود. این روش نیز ناموفق بود و در نهایت ازطریق شرکت‌های تعاونی آسیابداران و نانوایان، توزیع صورت گرفت. در سال ۱۳۵۴، قانونی با عنوان «قانون شمول قانون مجازات اخلال‌کنندگان در عرضه دام و توزیع گوشت درباره اخلال‌کنندگان در عرضه توزیع گندم و آرد و قند ‌و ‌شکر و برنج و روغن» توسط مجلس سنا تصویب شد. بر این اساس، قانونی که پیش‌تر در سال ۱۳۵۳ برای مجازات اخلالگران در عرضه و توزیع گوشت تصویب شده بود، «شامل افرادی که به نحوی از انحا از راه ایجاد مضیقه و موانع موجبات اخلال در عرضه و توزیع گندم و آرد و قند و شکر و برنج و روغن و سایر مواد ارزاق عمومی را که دولت تعیین و اعلام کرده فراهم کنند، یا با اقدام خود موجب کمیابی و گرانی مواد مزبور شوند» نیز می‌شد.