گروه تاریخ و اقتصاد: بخش سوم از گفت وگوی نمایندگان دارالشورای ملی را در روز پنج شنبه، ۱۴ خرداد ۱۲۸۷ شمسی می‌خوانید: شرف‌الدوله: چون این مساله خیلی اهمیت دارد خوب است یک مرتبه دیگر این لایحه به کمیسیون مالیه رجوع شود که دوباره در جزئیات آن تجدید‌نظر شود که از روی بصیرت کامل رای داده و تصویب نماییم.

آقاشیخ محمدعلی: اولا هیات رئیسه موضوع مذاکره امروز را معین نکرده‌اند و ثانیا اذهان وکلا به این لایحه مسبوق نبوده و علاوه در کنترات باید از تمام شروط آن وکلا مسبوق باشند تا رای دهند.

نایب رئیس: برای این است که چون مدت کنترات آنها قریب به اتمام است و می‌خواهند بدانند که کنترات تجدید می‌شود یا نه و جواب خواسته‌اند این است که به مجلس آمده و قرائت شده و اما در باب شرایط کنترات آنها البته وقتی بنا شد کنترات تجدید شود وزیر علوم صورت آن را خواهند فرستاد و موضوع مطرح امروز این است که وجود این معلمان لازم است و باید کنترات تجدید شود یا نه.

وکیل‌الرعایا: بنده وجود آنها را لازم و تصویب تجدید کنترات می‌نمایم، اما در خصوص اضافه مواجب عرض می‌کنم این صد تومانی را که اضافه می‌خواهند باید داده شود، ولی به شرط آنکه سایر کارها را مجانی بنمایند از قبیل طبابت و غیره و اینکه بیشتر وقت خودشان را صرف تعلیم و تدریس بنمایند و اگر وزیر علوم بتوانند با آنها این‌طور کنترات نمایند خوب است.

امان‌الله میرزا: بنده می‌توانم رای خود را اظهار نمایم، زیرا این مساله چندان غامض نیست با آن لایحه که جناب وزیر علوم نوشته‌اند و توضیحی که جناب صدیق حضرت دادند معلوم می‌شود که این معلمان شاگردهای خوبی تربیت کرده‌اند. پس وجود آنها لازم است و در این مساله دیگر تردید نیست و از بابت علم معدن‌شناسی هم به واسطه اینکه متعلمین رغبت نداشتند و یا وزیر علوم صلاح ندانسته‌اند که این کلاس را دایر نمایند پس مقدمات ریاضی را با ماهی چهل، پنجاه تومان فراهم آوریم صرفه ملت است و امروزه آن معلم لازم نیست و در باب پول آنها هم صرفه خارجه این است که با پول خودشان که فرانک باشد کنترات شود، اما صرفه ما این است که به پول خودمان که تومان باشد کنترات نماییم و باید به آنها گفت که با پول ما کنترات شوید. اگر قبول نکردند بروند کسان دیگر را می‌آوریم و بعد ازاین هم باید تمام معلمان خارجه را با پول خودمان کنترات نماییم.

نایب رئیس: صحیح است، ولی کسی که هنوز به این مملکت نیامده نمی‌شود با پول خودمان با او کنترات ببندیم.

دکتر ولی‌الله خان: بنده از آن اشخاص هستم که عقیده‌ام این است که در راه اصلاح امور معارف باید چشم را به هم گذاشت و مشت مشت پول خرج کرد، اما باید بدانیم که این معلمان چه کرده‌اند دو نفر از این معلمان که معلم طب هستند اگر ما اسباب آنها را فراهم کنیم می‌توانیم نتیجه خوب حاصل نماییم، ولی چون اسباب نداریم نمی‌توانیم تا ۱۰ سال دیگر نتیجه صحیح بگیریم، ولی مع‌هذا شاگردان با این‌قدر اسباب تا یک درجه خوب تحصیل کرده‌اند، اما آن یک نفر که معلم طبیعی است و چون علم طبیعی شعب مختلفه دارد و ما هنوز آن شاگرد را فراهم نکرده‌ایم که قوه تحصیل طبیعی را داشته باشد. این است که از وجود او فایده نبرده‌ایم. زیرا که اگر یک ادیب را بیاورید و درس الف را تدریس نماید از علم او فایده نخواهید برد و الا او کار خودش را کرد و بیش از این را از او نخواسته‌اند و این معلم طبیعی امروز درجه علمش خیلی عالی است ولی به درد امروزه شاگردان نمی‌خورد و در اینجا هستند اشخاصی که علوم طبیعی را تحصیل کرده‌اند و برای تدریس امروزه بد نیستند و بعد یک اندازه که شاگردان تحصیل کردند برای تحصیل مرتبه عالی ضرر ندارد حاضر شوند در هر حال وجود این شخص هم لازم است اما معلم فیزیک و شیمی آن هم خیلی لازم است ولی اسبابی که برای این کار لازم است امروزه کاملا فراهم نیست و اما معلم معدن‌شناسی ما هیچ فایده از وجود او نبرده‌ایم و بنده لازم نمی‌دانم دوازده‌هزار فرانک به یک نفر معلم بدهیم و از وجود او هیچ فایده نبریم اگرچه او عالم است اما ما از وجود او فایده و بهره نبرده‌ایم و چون او مقدمات این علم را تدریس می‌کند هستند اشخاصی که به مواجب خیلی کم این مقدمات را تدریس نمایند و دیگر اینکه باید این مساله در حضور وزیر علوم یا معاون ایشان مطرح شود که ببینیم در این مدت سه سال این شاگردان به چه اندازه تحصیل کرده‌اند و باید آن را معلوم کرد آن وقت مذاکره کرد و فعلا بنده مذاکره زیاده از این را زیادی می‌دانم و دیگر اینکه در مسائلی که مطرح می‌شود خوب است اول به مجلس آمده بعد از آن به کمیسیون ارجاع نمایند و هیات رئیسه هم اعلام کند که ارجاع به کمیسیون شده است و به مجلس برمی‌گردد تا اینکه اذهان وکلا مسبوق باشد و حالا از این مساله به هیچ‌وجه اذهان وکلا مسبوق نیست.