گروه تاریخ و اقتصاد: بخش دهم(پایانی) گفت‌وگوی نمایندگان مجلس شورای ملی در روز شنبه، پنجم اردیبهشت ۱۲۸۷ شمسی را می‌خوانید. موضوع مورد بحث مذاکره درباره لایحه وزارت تجارت و تجدید کنترات رئیس مدرسه فلاحت است: مخبرالملک: خوب است که بنده دوباره محض توضیح آن مطلب خودم را تکرار نمایم چنین معلوم می‌شود که بنده منکر لزوم علم و آوردن معلم هستم. بنده عرض می‌کنم که ما خیلى محتاج به آوردن معلمین هستیم و نهایت لزوم را هم به علم داریم، ولى به واسطه عدم استطاعت و کمى مالیه می‌گوییم باید تمام قواى مالى و علمى خود را در یک جا جمع کنیم که دروس مشترکه در آن مدرسه خوانده شود و علم فلاحت هم یک نفر معلم لازم دارد براى آن مدرسه بیاوریم و یک اطاق هم کافى است. نه اینکه علیحده یک مدرسه براى این علم داشته باشیم که چند نفر هم معلم و ناظم و غیره را هم مبالغى مواجب بدهیم با این ضعف قوه مالى و علمى که داریم و همچنین سایر علوم و دیگر اینکه قانون اساسى روح مملکت است نباید از مجراى آن تخلف شود. این لوایح که راجع به معارف و علوم است باید توسط وزیر علوم و تصویب او به مجلس بیاید نه به تصویب وزیر تجارت.

حاج میرزا على آقا: تمام این علوم براى این مملکت لازم است و باید ترتیبات آن را فراهم کرد، ولى از روى ترتیب صحیح. بنده یک وقتى در مدرسه درس می‌خواندم و سال‌ها هم تحصیل عربیت کردم، ولى اگر از من یک لغت عربى بپرسند شاید ندانم و اگر یک کتاب عربى که داراى لغت و اصطلاحات باشد بدهند که ترجمه کنم نمی‌توانم، از جناب وزیر سوال می‌کنم که اگر می‌شود این علوم را به زبان وطنى ترجمه کرده که همه کسی بتواند تحصیل کند و زودتر به مقصود نائل گردد. این کار را بکنند بهتر است و اگر اسباب آن فراهم و موجود نیست پس آن شاگردانى که درست تحصیل به زبان فرانسه کردند و عالم به لغات هستند آنها را وادارید براى تحصیل این علوم تا اینکه تحصیلشان کامل شده و بعد از آن هم بتوانند به دیگران تعلیم نمایند.

آقا سید حسن تقى‌زاده: بنده باز آن مطلب سابق خودم را تکرار می‌کنم از اینکه اصلا ما امروز چنین مدرسه فلاحتى لازم نداریم و دیگر اینکه جناب وزیر تجارت فرمودند در بر هم زدن این مدرسه و جمع کردن قوا در یکجا من هم تا یک درجه هم رأیم معنى این را نفهمیدم وزیر باید رأى خود را ثابتا بگوید دیگر درجه ندارد و مطلب دیگر اینکه این وزرای ما باید ما را از قید زنجیر این فرنگی‌ها خلاص کنند و این زنجیر را از گردن ما بردارند، نه اینکه دوباره این زنجیر را به گردن ما بگذارند و اهتمام وزرا در این امر باید در نهایت درجه جد و جهد باشد نه اینکه باز تجدید کنترات این اشخاص را تصویب نمایند.

وزیر تجارت: اینکه جناب مخبرالملک گفتند قانون روح مملکت است صحیح است. بنده نخواستم برخلاف قانون رفتار کرده باشم اگر شما امروز بخواهید مدرسه نظامى تشکیل دهید باید به تصویب وزارت جنگ باشد یا به تصویب وزارت علوم البته وزارت جنگ باید باشد و چون مدرسه فلاحت راجع به تجارت است از این جهت بنده دخالت کردم وزیر علوم کاملا مسبوق به صلاح و فساد تجارت با نظم نیست، اگرچه این وزیر علوم ما عالم به همه اینها هست ولى ترتیب قانونى باید این طور باشد زیرا که مسوول این امر بنده هستم بلى از جهت دیگر که داخل در معارف و علوم است البته وزیر علوم باید در تمام اینها نظارت و سرکشى داشته باشد و معنى آن ماده از قانون اساسى هم باید این طور باشد.

مخبرالملک: قانون در این موارد حکم است نه اینکه هر کس به میل خود او را معنى کند. صریح ماده نوزدهم قانون اساسى این است که کلیه مخارج علوم و معارف باید تصویب وزیر علوم باشد و کلیه مدارس تحت نظارت عالیه وزیر علوم خواهد بود و به همین جهت بود که سابقا از طرف وزارت علوم به داشر نوشته شد که شما از وضع مدرسه فلاحت و ترتیب آن اطلاع بدهید. داشر به ملاحظه اینکه خود را رئیس فلاحت می‌دانست و در کنترات او قید شده بود ابدا از وضع مدرسه به وزارت علوم اطلاع و توضیحات نداد.

آقا سیدحسن تقى‌زاده: ما فعلا کار نداریم که این مدرسه داخل در کدام اداره است در هر کدام می‌خواهد باشد اینکه گفتند داخل در جزئیات آن نباید شد صحیح است، ولى بنده عرض می‌کنم که اساسا این مدرسه به این نحو و وجود این گونه فرنگی‌هاى بیکار لازم نیست و ما نمی‌خواهیم و الا اگر اصل مدرسه تصویب می‌شد معلوم است جزئیات آن با وزیر تجارت است نه با ما. حرف در این است که اساسا چنین مدرسه‌ای لازم نیست و اینکه می‌گویم لازم نیست براى اینکه این وزرا باید ما را از قید زنجیر اینها خلاصى دهند و مکرر عرض می‌کنم که باید وزرا این اشخاص را از شغل خارج کنند و اگر بخواهند وزرا این زنجیر استخدام این اشخاص را از گردن ما نگیرند می‌خواهم بگویم که مجلس باید عذر وزرا را بخواهد.

رئیس: دیگر مذاکرات به اندازه کفایت شده حالا راى می‌دهید که کنترات مسیو داشر تجدید شود (گفتند خیر).