کوچ‌های بزرگ در عهد نادری

تاریخ پیدایش بسیاری از «شهرهای» جدید در دوره نادرشاه فقط انگیزه سیاسی داشت و با پاشیدگی اساسی نیروهای تولیدی کشور توام بود و سبب ژرف شدن بعدی زوال اقتصادی شد. خراسان با شهر مهم مشهد، مرکز سیاسی دولت نادرشاه شد. این موضوع علت علاقه شاه را به آبادی این ایالت روشن می‌سازد. قبل از هرچیز نادر قبایل مختلف چادرنشین، کشاورزان و اهالی ایالات دیگر را با زور به زمین‌های خالی و وسیع خراسان کوچ داد. مثلا فقط در سال‌های ۱۷۳۰-۱۷۲۹ نادر ۵۶ هزار خانواده چادرنشین را از فارس، عراق (عجم) و آذربایجان به خراسان کوچاند که از آن جمله ۱۲ هزار خانوار افشار بود که ۲ هزار خانوارشان به قبیله قرخلو تعلق داشت.

افشارهای قرخلو به حوالی میاب و کوبگان که مدت‌ها قبل محل کوچ آنها بود، نقل مکان داده شدند. بقیه افشارها به حوالی مشهد و کلات کوچانده شدند. چهل و چهار هزار خانوار هم از قبایل بختیاری، کرد و غیره به خراسان فرستاده شد. با این وجود بلافاصله بعد از مرگ نادر بسیاری از این قبایل منزلگاه‌های جدید خود را رها کردند و برگشتند. نادرشاه به این منظور افشارها را به خراسان کوچ می‌داد که اشراف چادرنشین افشار را تقویت کند و تمرکز دهد، در صورتی که هدف از کوچاندن قبایل بسیاری دیگر، به کلی مخالف این بود. نادر با جدا کردن دسته‌هایی از قبایل بزرگ و نیرومند از قبایل خودشان و جا دادن آنها در خراسان به‌طوری‌که از یکدیگر دور باشند، تلاش می‌کرد که قدرت نظامی آنها را از هم متلاشی کند. قلعه کلات موردتوجه ویژه شاه قرار داشت. قبل از لشکرکشی به هندوستان بود که به فرمان نادر، نهرآب عظیمی از کوه‌های اطراف در کلات جاری ساختند. آنگاه در آنجا باغ‌ها و پارک‌های با شکوه دایر کردند و بازار و کاروانسرا ساختند. بسیاری از بازرگانانی که در بازارهای قشون در ایلات کار می‌کردند، به کلات نقل مکان داده شدند. گنج‌هایی که از هندوستان غارت شد نیز به کلات منتقل و خزانه‌های مخفی ویژه‌ای برای آنها ساخته شد.

منبع: م.ر آرانوا، ک.ز اشرافیان، دولت نادرشاه افشار، ترجمه: حمید مومنی، انتشارات شبگیر.