دفترچه‌های گرانسنگ

واپسین روزهای سال ۱۳۹۰ بود که کپی دفترچه‌ای قدیمی و متن حروفچینی‌ شده آن را که چند صفحه‌اش به خط استاد فقید ایرج افشار غلط‌گیری شده بود در منزل ایشان دیدیم. چند صفحه‌ای که خواندیم معلوم شد رساله‌ای است عمده در شرح حال محمدحسین فروغی ذکاءالملک و اوضاع و احوال روزگار وی به خط و انشای فرزندش محمدعلی فروغی. از دوست ارجمند آرش افشار جویای مطلب شدیم. گفتند پدرم زمانی که یادداشت‌های روزگار جوانی محمدعلی فروغی را آماده چاپ می‌کرد از من خواست تا یکی از نوادگان وی را که احتمالا مقیم آمریکاست، پیدا کنم.

واپسین روزهای سال ۱۳۹۰ بود که کپی دفترچه‌ای قدیمی و متن حروفچینی‌ شده آن را که چند صفحه‌اش به خط استاد فقید ایرج افشار غلط‌گیری شده بود در منزل ایشان دیدیم. چند صفحه‌ای که خواندیم معلوم شد رساله‌ای است عمده در شرح حال محمدحسین فروغی ذکاءالملک و اوضاع و احوال روزگار وی به خط و انشای فرزندش محمدعلی فروغی. از دوست ارجمند آرش افشار جویای مطلب شدیم. گفتند پدرم زمانی که یادداشت‌های روزگار جوانی محمدعلی فروغی را آماده چاپ می‌کرد از من خواست تا یکی از نوادگان وی را که احتمالا مقیم آمریکاست، پیدا کنم. پس از مدتی آقای جمشید فروغی، نوه محمدعلی فروغی را در واشنگتن یافتم و بدین ترتیب باب مکاتبه میان پدرم و ایشان باز شد. در آخرین سفری که پدرم برای معالجه به آمریکا آمد، آقای جمشید فروغی فتوکپی رساله یادشده را برای پدرم فرستاد و بنا بود که دیگر دفاتر یادداشت محمدعلی فروغی را هم به تدریج برای چاپ بدو بسپارد؛ اما با درگذشت پدرم کار در همان آغاز متوقف شد و اکنون هیأت امنای گنجینه پژوهشی ایرج افشار مترصد ادامه آن است. بعد هم گفتند اگر شما کار را دست بگیرید من دفترچه‌های دیگر را خواهم گرفت. چنین شد که کار از سر گرفته شد.

آقای جمشید فروغی فرزند محمود فروغی که هم‌اکنون سرپرست ماترک کاغذی ذکاءالملک‌ نزد خانواده‌اند با بلندنظری و بصیرت فرهنگی به‌تدریج اصل دفترچه‌ها را برای عکس‌برداری در اختیار آرش افشار به نمایندگی از گنجینه پژوهشی ایرج افشار گذاشتند. در اینجا برای اینکه خوانندگان از چند و چون دفترچه‌های یادداشت محمدعلی فروغی آگاه شوند، فهرست‌وار به معرفی آنها می‌پردازیم:

• یک دفترچه، یادداشت‌های روزانه از شعبان تا شوال 1329 هجری قمری (برابر با 1290 شمسی، 1911 میلادی).
• چهار تقویم، یا به اصطلاح آن زمان «وقت‌نامه» از سال‌های 1293 تا 1295 و 1297 شمسی (برابر با 1914 تا 1918 میلادی)، با یادداشت‌های گاه و بی‌گاه و بسیار کوتاه. یادداشت‌های تقویم سال 1297، در آذر ماه که فروغی عازم سفر فرنگ شده است پایان یافته است.
• شش دفترچه، یادداشت‌های روزانه از 17 دسامبر 1918 تا 11 اوت 1920 (برابر با 25 آذر 1297 تا 20 مرداد 1299) که فروغی برای شرکت در کنفرانس صلح پاریس در فرنگ به سر می‌برده است. کتاب پیش رو یادداشت‌های همین 6 دفترچه است.
• چهار دفترچه، یادداشت‌های روزانه از 20 مارس 1927 تا 29 دسامبر 1928 (برابر با 28 اسفند 1305 تا 8 دی 1307). از این میان حدودا چهار ماهِ پراکنده یادداشت ندارد و ممکن است یک یا دو دفترچه گم شده باشد.
• یک دفترچه، با یادداشت‌های پراکنده اندک از سال 1929 میلادی.
• تقویم سه ماه نخستین سال 1930 میلادی (تقریبا برابر با سه ماه پایانی سال 1308 شمسی)، با یادداشت‌های نسبتا کوتاه.
• هشت جلد تقویم، یادداشت‌های روزانه سال‌های 1309، 1311، 1313، 1314 و 1317 تا 1320 شمسی، با یادداشت‌های نه چندان مفصل.
• یک دفتر سیمی‌شده جدید که رونویسی است از بعضی اسناد و یادداشت‌های فروغی. این دفتر با گزارشی از سوابق شغلی فروغی در اداره نگارشِ وزارت فرهنگ (صادرشده در تاریخ 14 آبان 1323) آغاز می‌شود و بخش عمده آن شرح مذاکرات با مقامات ترک در اکتبر 1927 و مه 1928 است.
• و سرانجام رساله درباره خاندان، پدر و سال‌های تحصیل خود که احتمالا در اواخر سلطنت رضا شاه نوشته شده است.

از قراری که آقای جمشید فروغی برای ما نوشته‌اند این دفاتر به همراه بیشتر اسناد و نامه‌ها و عکس‌های ذکاءالملک پس از وفات ایشان نزد فرزند دومشان دکتر محسن فروغی بوده است. با درگذشت محسن فروغی برای مدتی سرنوشت دفترچه‌ها نامعلوم بود تا اینکه در سال ۱۳۷۲ بانو ماری شیدانی، همسر محمود فروغی، حدود ۳۲-۳۱ دفترچه را از یادداشت‌های ذکاءالملک در منزل فرزند چهارم آن مرحوم، بانو فرشته فروغی یافته و با خود به آمریکا بردند و سه سال سرگرم رونویسی از آنها برای چاپ بودند؛ اما عمرشان وفا نکرد و کار ناتمام ماند. مقارن همین اوقات شاهرخ مسکوب به‌واسطه هوشنگ کشاورز از وجود این یادداشت‌ها نزد خانم شیدانی آگاه شده و در صدد کمک برای چاپ برآمده بود. ولی نیّت او نیز با درگذشت خانم شیدانی برآورده نشد. آقای جمشید فروغی معتقدند آن دفترچه از یادداشت‌های روزانه ذکاءالملک نیز که چند سال پیش به کوشش ایرج افشار منتشر شد و مربوط به روزگار جوانی اوست (تقریبا پنج ماه نخست ۱۹۰۴م)، از منزل محسن فروغی برداشته شده و پس از دست به دست شدن‌ها خوشبختانه به کتابخانه مجلس شورای اسلامی رسیده است.

از دفترچه‌های ذکاءالملک، ظاهرا رساله درباره خاندان و محمدحسین فروغی همواره نزد محمود فروغی که در ایام خانه‌نشینی پدر کنارش حضور داشت، بوده است. دکتر قاسم غنی در یادداشت‌های سفر به آمریکا (چهارشنبه، یکم شهریور ۱۳۲۹) نوشته است: «عصر رفتم به دیدن آقای فروغی.... یادداشت‌های مرحوم فروغی را دادند خواندم و آوردم که خلاصه کنم.» محمود فروغی خود در خاطراتش به داشتن این دفترچه اشاره کرده و بخش‌های اندکی از آن را هم در مقدمه کتاب مقالات فروغی نقل کرده است. باری، چنانکه گفتیم این دفاتر به تدریج به دست ما رسید. آخرین‌شان تقویم‌های سال‌های ۱۳۰۹، ۱۳۱۱، ۱۳۱۳، ۱۳۱۴ و ۱۳۱۸- ۱۳۲۰ بود که در اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ با یاری آقای خسرو فروغی، برادر بزرگ‌تر جمشید فروغی دستیاب شد. ما کار را در بهار ۱۳۹۱ با مفصل‌ترین بخش از یادداشت‌ها که داشتیم و پیوسته و بدون افتادگی هم بود آغاز کردیم، یعنی با روزنامه سفر پاریس جهت شرکت در کنفرانس صلح. آنچه در این مجلد پیش روی خوانندگان است در واقع همین بخش از یادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی است که با عزیمت از تهران در صبح روز سه‌شنبه ۲۵ آذر ۱۲۹۷ (۱۷ دسامبر ۱۹۱۸) آغاز شده و با ترک پاریس در ۲۰ مرداد ۱۲۹۹ (۱۱ اوت ۱۹۲۰) پایان می‌گیرد. ذکاءالملک در هیات اعزامی ایران روانه پاریس شد تا آمال و خواسته‌های ایرانیان را که در جنگ جهانی اول، به رغم بی‌طرفی، خسارات بسیار دیده بودند به کنفرانس صلح عرضه کند. او در تمام طول سفر کارها و وقایع هر روز را با انضباط کامل یادداشت کرده و گنجینه‌ای کم‌نظیر برای محقّقان تاریخ ایران باقی گذاشته است.

- بخشی از پیشگفتار یاددشت‌های روزانه محمد علی فروغی، نوشته محمد افشین‌وفایی، پژمان فیروزبخش.