فعالیتهای صنعتی صنیع‌الدوله
مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله از کسانی بود که در راه صنعتی کردن ایران قدم برداشت، چون تخصص او در معدن‌شناسی بود، ابتدا به فکر فعالیت اقتصادی از این راه افتاد. حاج مخبرالسلطنه نوشته است:«از جمله اقدامات صنیع‌الدوله درآوردن سرب پس قلعه بود که صدی بیست الی سی نقره دارد. . . ساختمان کار را در تپه‌های داودیه بنا کرد. به وسایل عادی نقره از سرب جدا نمی‌شد، نمونه‌ای از آن سنگ را به برلن فرستاد. نوشتند به فلان ترتیب آب می‌شود. موافق آن دستور کوره ساخته شد و سنگ آب نشد. در ثانی نمونه برلن فرستاده شده معلوم شد سنگ معدن روی هم دارد و باید اول روی را با شستن جدا کنند.
مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله از کسانی بود که در راه صنعتی کردن ایران قدم برداشت، چون تخصص او در معدن‌شناسی بود، ابتدا به فکر فعالیت اقتصادی از این راه افتاد. حاج مخبرالسلطنه نوشته است:«از جمله اقدامات صنیع‌الدوله درآوردن سرب پس قلعه بود که صدی بیست الی سی نقره دارد... ساختمان کار را در تپه‌های داودیه بنا کرد. به وسایل عادی نقره از سرب جدا نمی‌شد، نمونه‌ای از آن سنگ را به برلن فرستاد. نوشتند به فلان ترتیب آب می‌شود. موافق آن دستور کوره ساخته شد و سنگ آب نشد. در ثانی نمونه برلن فرستاده شده معلوم شد سنگ معدن روی هم دارد و باید اول روی را با شستن جدا کنند. به واسطه پیشامد اسباب شست‌وشو فراهم نیامد... در سنه ۱۳۲۸هـ.ق شروع به شست‌وشو شده بود، دو نفر گرجی که آفت جان صنیع‌الدوله شدند از کارگران معدن بودند. دومین کارخانه را جهت کارهای ریخته‌گری دایر کرد، بعدا در مقام تاسیس کارخانه ریسمان‌ریسی برآمد.
موضوع درآوردن سرب مربوط است به اوایل بازگشت او از آلمان که پدرش می‌خواست او را داماد میرزا داوودخان وزیرلشکر، پسر میرزا آقاخان نوری کند و به‌واسطه آن وصلت هم محل ساختمان را داودیه که متعلق به داوودخان بود انتخاب کرد. جریان تاسیس کارخانه ریسمان‌ریسی از این قرار است که: «حاجی محمدتقی شاهرودی... نزد صنیع‌الدوله آمد و درباره آوردن کارخانه کاغذسازی شور کرد. گفتند ریسمان‌ریسی و چلواربافی اولی است. قرار شد ریسمان ریسی را مقدمه بخواهند... کارخانه در حدود دوهزار و سیصد دوک تمام تاب سفارش شد... اسباب کارخانه رسیده بود و بعضا سوال شده بود. روز ۱۳ نوروز ناصرالدین شاه به بازدید کارخانه آمد... و تمجیدها کرد... صنیع‌الدوله کارخانه‌ای برای آهن‌تراشی دایر کرده بود و ناصرالدین‌شاه هر دفعه به کارخانه تشریف می‌آوردند، تشویق می‌کردند.» ظاهرا این دستگاه آهن‌تراشی همان کارخانه ریخته‌گری و پیش از کارخانه ریسمان‌ریسی بوده است. چه صنیع‌الدوله و برادرانش در این کارخانه اخیر شریک بودند.
بنا به نوشته، «گنج شایگان» کارخانه ریسمان ریسی در سال ۱۳۱۲ با ماشین‌های بسیار گران ایجاد شد و در ابتدا محصول آن اعلا بود ولی با مال‌التجاره خارجی از حیث قیمت نتوانست رقابت کند و بسته شد. حاج مخبرالسلطنه در این‌باره می‌نویسد: «...عهدنامه ترکمانچای دست ایران را از هر جهت بسته بود و تصرف در گمرک مقدور نبود، کارخانه قند کهریزک خوابید چون حقوق گمرک بر قند روس ممکن نبود. کارخانه ریسمان‌ریسی صنیع‌الدوله واماند چون بر نخ هند وضع گمرکات امکان نداشت... عهدنامه ترکمانچای راه توسعه صنایع را بسته بود، ترویج صنایع در قندسازی و ریسمان‌تابی و شماعی دیدیم، ممکن نمی‌شد...» و ظاهرا اظهار عقیده مولف تاریخ افضل مربوط به اوایل کارخانه است که می‌نویسد: «کارخانه‌ای که امروز در ایران خوب پیشرفت کرده و در امور آن تعطیل نشده و ضرری فراهم نیامده، کارخانه ریسمان‌بافی است که جناب صنیع‌الدوله وزیر محترم صنایع احداث کرده و حاجی محمدتقی شاهرودی مدیر و معاون این عمل است. در نهایت خوبی از عهده برآمده، هنرها به‌کار می‌برند. هرگونه اسباب و ادوات آهنی و چرخ از اروپا آورده، به‌درستی و صحت رفتار می‌کنند و از مزد دادن به عمله‌جات آگاهند و اسراف و اتلاف در کار ندارند...»
از اقدامات دیگر او خرید کشتی پرسپولیس است. در همان سفر که گویا برای خرید کارخانه ریسمان‌ریسی رفته بود یا در اواخر دوره تحصیلش، ناصرالدین شاه به او ماموریت می‌دهد که یک فروند کشتی جهت دولت خریداری کند. صنیع‌الدوله کشتی را در بندر «برم» از بنادر پروس(آسمان) به کفایت سفارش داد و این کشتی به نام پرسپولیس مدت‌ها در خلیج‌فارس کار می‌کرد. صنیع‌الدوله به عنوان اولین رئیس مجلس شورای ملی از طرفداران جدی راه‌آهن در ایران بود و رساله «راه نجات» او در این‌باره معروف است. برای احداث راه‌آهن پیشنهاد کرد که به حقوق گمرکی قند و چای بیفزایند تا پول ساختمان راه‌آهن فراهم شود اما روس و انگلیس مانع شدند. آنگاه مالیات نمک را پیشنهاد کرد و از مجلس گذشت ولی به علت مخالفت دموکرات‌ها در دوم جمادی‌الثانی ۱۳۲۹ ملغی شد.
منبع: حسین محبوبی‌اردکانی، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، انتشارات دانشگاه تهران، 1370.
ارسال نظر