وجه تسمیه مناطق قدیمی تهران

نام‌ها یکی از مهم‌ترین عناصری هستند که در پیوند با فرهنگ جامعه شکل می‌گیرند و منظومه‌ای از مفاهیم، استدلالات، کنایه‌ها و پس زمینه‌های ذهنی مردم را به نمایش می‌گذارند. همچنین روند تحولات تاریخی در نامگذاری مکان‌ها این امکان را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد که با سیر تحولات تاریخی، رویکردهای سیاسی و بافت فرهنگی و اعتقادی مردم هر ناحیه آشنایی پیدا کنند. تهران به‌عنوان پایتخت قاجاریه همچنان وارث بسیاری از نام‌های کهن خود است که اگرچه امروزه دلایل این نامگذاری‌ها تقریبا به دست فراموشی سپرده شده و بافت فرهنگی و حتی محدوده جغرافیایی بسیاری از آنها تغییر یافته است اما برخی نام‌ها همچنان دست‌کم در بخش‌هایی از شهر تداوم یافته است و یادآور دیرینگی و تاریخ آن است. در زیر بنا بر پژوهشی از رضا کسروی، مجید عبد امین و فرزام اجلالی به شماری از این نام‌ها اشاره می‌ کنیم.

- منیریه: منیرالسلطنه (مادر کامران میرزا نایب‌السلطنه)

- کامرانیه: کامران میرزا نایب‌السلطنه امیرکبیر

- آجودانیه: آقارضا آجودان مخصوص اقبال‌السلطنه عکاس‌باشی وزیر قورخانه

- اختیاریه: غلامحسین غفاری، صاحب اختیار وزیر مخصوص امین خلوت، وزیر دربار اعظم

- امیریه: امیرکبیر کامران میرزا نایب‌السلطنه

- امیرآباد: از احداثات میرزا محمدتقی خان فراهانی امیر نظام اتابک اعظم (مشهور به امیرکبیر).

- فرمانیه: عبدالحسین میرزا فرمان فرما سالار لشکر نصرت‌الدوله

- یوسف آباد: میرزا یوسف آشتیانی، صدراعظم مستوفی‌الممالک

- سلیمانیه (اصفهانک): امیرسلیمان خان قاجار اسکندرلوی قوانلو عضد‌الملک خازن‌السلطنه (پسر دوم علیرضا خان قاجار عضد‌الملک وزیر حضور همایون نایب‌السلطنه)

- امین آباد (ابتدای جاده ورامین): زمانی متعلق به میرزا اسماعیل خان امین‌الملک (پسر آقا محمد ابراهیم آبدار امین‌السلطان اول) بوده ولی گویا پیش از اینکه او لقب امین‌الملک را بگیرد هم به امین آباد موسوم بوده است.

- علی‌آباد (جمال آباد: روبه‌روی کاخ نیاوران ابتدای کاشانک): حاجی محمدعلی خان امین‌السلطنه (آخرین صندوقدار ناصرالدین شاه)

- محمودیه: میرزا محمودخان علامیر احتشام‌السلطنه (دومین رئیس مجلس شورای ملی)

- اقدسیه (قاسم‌آباد): برخلاف باور رایج ربطی به امین اقدس (از همسران ناصرالدین شاه) ندارد.

- مسعودیه: مسعود میرزا ظل‌السلطان یمین‌الدوله

- مجیدیه: سلطان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله صدراعظم اتابک اعظم

- جلالیه: سلطان‌حسین میرزا جلال‌الدوله (از پسران مسعود میرزا ظل‌السلطان)

- داوودیه: میرزا داوود خان خواجه نوری (از پسران میرزا آقاخان نوری اعتمادالدوله صدراعظم).

- حکیمیه: میرزا علینقی حکیم‌الممالک والی مشاور‌السلطان

- جمشیدیه (خیابان و پارک): جمشیدخان دولو قاجار مستشار اعظم (مهندس جمشید دولو قاجار، برادر امیر هوشنگ دولو قاجار آصف‌السلطنه سوم و پسر محمد ولی خان دولو قاجار آصف‌السلطنه دوم حاجب الدوله.

- احتسابیه (شمال شرق تهران): محمدتقی‌خان احتساب‌الملک (پسر عبدالعلی خان ادیب‌الملک پسر حاجی علی‌خان مقدم مراغه‌ای اعتماد‌السلطنه حاجب‌الدوله)

- عباس‌آباد: ملاعباس ایروانی صدراعظم (حاجی میرزا آقاسی)

- جمشیدآباد (جمال‌زاده کنونی): گویا منتسب به ارباب جمشید زردشتی است.

- نازی‌آباد (نازآباد): ظاهرا زیستگاه مناسبی برای کوچک‌ترین پرنده موجود در ایران به نام نازی (الیکائی) بوده است (در برخی منابع به اشتباه به مقر حزب نازی آلمان منتسب شده است).

- جوادیه: ازسوی حاجی میرزا سیدزین‌العابدین امام جمعه ظهیرالاسلام به نام پسر دومش حاجی میرزا سیدجواد ظهیرالاسلام نامیده شد.

- قاسم‌آباد (اقدسیه بعدی): از طرف آقا محمد حسن صندوقدار (دومین رئیس صندوقخانه در عصر ناصری) به نام پسرش قاسم، نامگذاری شد.

- حسن‌آباد: میرزا یوسف آشتیانی مستوفی‌الممالک صدراعظم، به نام پسر خود میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک (حسن مستوفی) نامگذاری کرد.

- مجیدآباد (تهرانپارس): میرزا محمدخان ابری حاجب‌الدوله به نام پسر خود مجید‌خان نامگذاری کرد؛ پسری که در ١٢٨٣ق در جوانی درگذشت و برادر محمدحسن خان محقق‌السلطنه و محمدحسین خان مشیر خلوت و سلیمان‌خان یمین خلوت بود.

- مهرآباد: با نام حسین‌آباد جزو آبادی‌های حاج میرزا آقاسی بود که به محمدشاه هبه کرد؛ سپس از طریق بیع به مالکیت دوستعلی خان معیرالممالک (معیر الممالک چهارم و سپس نظام‌الدوله) درآمد؛ سپس آن را مهر عروسش (فاطمه خانم عصمه‌الدوله دختر ناصرالدین شاه همسر امیر دوست محمدخان معیرالممالک پنجم) قرار داد و به همین جهت مهرآباد نامید. گویا این روستا به دلیل لقب نظام‌الدوله که در خاندان معیر سابقه داشته نظام‌آباد هم گفته می‌شده.

-شمس‌آباد (نزدیک به هروی و مجیدیه): به نام شاهزاده سلطان عبدالحمید میرزا عضدالدوله، (شمس‌الملک سابق) پسر سلطان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله، صدراعظم اتابک اعظم.