تاریخچه مهم‌ترین زلزله‌های خراسان بقایای شهرباستانی چیزد

دنیای اقتصاد: خراسان یکی از زلزله‌خیزترین مناطق ایران به‌شمار می‌آید. زمین‌لرزه‌های اخیر اگرچه موجب تعجب و وحشت بسیاری از مردم شده است اما امری دیرپا در این استان به‌شمار می‌آید و این منطقه بارها در طول تاریخ شاهد زمین‌لرزه‌هایی با شدت‌های مختلف بوده و خسارات فراوانی به زیرساخت‌ها و مردم استان وارد شده است. بنابر آمار، این استان در حال حاضر ۲۱ گسل فعال دارد. کشف رود، تربت جام، بینالود، سبزوار، دشت بیاض و سرایان و نیشابور یا کپه داغ و درونه از جمله مهم‌ترین این گسل‌ها هستند که بیشتر زمین‌لرزه‌های استان در طول تاریخ در اطراف و محل این گسل‌ها به وقوع پیوسته است. بسیاری از زمین لرزه‌های این منطقه به جهت متداول نبودن ثبت‌ داده‌ها و اطلاعات در طول تاریخ ثبت نشده‌اند و امروزه تخمین میزان تخریب‌ها و تلفات آنها امری دشوار به حساب می‌آید. به علاوه به‌دلیل وجود نداشتن راه‌های ارتباطی گاهی یک منطقه به‌طور کامل تخریب می‌شده و اهالی آن از بین می‌رفتند. با این حال از برخی از مهم‌ترین زلزله‌ها به‌ویژه در شهرهای بزرگ و پر‌رفت‌و‌آمد گزارش‌هایی در دست است. از جمله نیشابور که از مهم‌ترین شهرهای استان در طول تاریخ بوده است، دو بار در سال‌های ۶۶۸ و ۷۰۸ هجری قمری در اثر زمین لرزه به‌طور کامل تخریب شده است. چارلز ملویل در کتاب «زلزله‌ها در تاریخ نیشابور» به اهمیت وقوع این زمین‌لرزه‌ها در از دست رفتن رونق و شکوه این شهر تاریخی می‌پردازد و این امر را یکی از دلایل اصلی تنزل جایگاه تاریخی نیشابور می‌داند.

همچنین در سال ۷۳۷ ه.ق وقوع یک زمین‌لرزه ولایات خواف و زوزن را ویران کرد. این واقعه به «زلزله جیزد» نیز شهرت دارد که در جریان آن شهر تاریخی جیزد که به لحاظ تجاری نیز در منطقه دارای اهمیت ویژه بود، به تلی از خاک مبدل شد. برخی از وقایع‌نگاران شمار تلفات این زمین لرزه را تا حدود ۳۰ هزار نفر آورده‌اند. مجد خوافی که شاهد عینی این واقعه بوده است در کتاب مشهور خود «روضه خلد» می‌نویسد: «زلزله‌ای از نوایب زمان که در مدت هزار سال کسی ندیده و نشنیده به خواف رسید. یعنی علی‌الخصوص به شهر جیزد و نزدیک سحر زمین چنان جنبید که گویی گیتی از مرکز خود خارج شده است.»

زمین لرزه دیگری که در طول تاریخ ثبت شده، مربوط به سال ۱۰۸۴ ه.ق است. این واقعه در دوران صفویه و در زمان شاه سلیمان صفوی به وقوع پیوست و در جریان آن حتی بخش‌هایی از حرم مطهر امام رضا(ع) (که در این دوران با توجه به سیاست‌های ویژه‌ای که صفویان در راستای گسترش تشیع داشتند، مورد عنایت ویژه پادشاهان این سلسله قرار گرفته بود) نیز تخریب شد. برخی از اسناد موجود در آستان قدس رضوی و همچنین کتیبه چهار ترنج اطراف گنبد که پس از بازسازی خرابی‌ها به گنبد اضافه شد اطلاعاتی را در مورد این رویداد، شدت ویرانی‌های حاصل از آن و اقدامات صورت گرفته به منظور بازسازی، به‌دست می‌دهد. شماری از خشت‌های گنبد که پیش‌تر به دستور شاه طهماسب طلاکاری شده بود کنده شد که به دستور شاه سلیمان بازسازی شد. همچنین به کسب‌وکارها و مغازه‌های اطراف حرم خسارات زیادی وارد شده بود که برای جبران خسارات در اجاره بهای آنان تخفیف دادند. به علاوه حمام آغچه نیز ویران شد که تولیت آستان قدس رضوی در آن زمان هزینه‌ای برای بازسازی آن اختصاص داد.

از دیگر شهرهای تاریخی استان که بارها در اثر زلزله تخریب شده شهر قوچان است. البته آمار دقیقی در مورد شدت و شمار تلفات این زمین لرزه‌ها در دست نیست اما بزرگ‌ترین زمین لرزه‌هایی که برای این شهر ثبت شده است مربوط به زلزله‌های سال‌های ۱۳۱۱ و ۱۳۱۲ ه.ق است که در جریان آنها شهر تقریبا به‌طور کامل ویران شد و بیشتر خانه‌ها از بین رفتند. این رویداد و همزمانی تقریبی آن با مرگ رشیدخان حاکم حکومت محلی کُرمانج به مرکزیت قوچان تاثیری شگرف بر موسیقی منطقه گذاشت و شعرها و مرثیه‌های بسیاری در ادبیات عامه به این مناسبت سروده شد. همچنین زمین‌لرزه هولناک دیگری در سال ۱۳۴۷ در دور روز پیاپی منطقه دشت بیاض، کاخک و فردوس را در جنوب خراسان ویران کرد. در جریان این زمین لرزه ۳/ ۷ ریشتری، براساس آمار ۷ هزار تا ۱۲ هزار نفر از بین رفتند و حدود ۱۲ هزار خانه ویران و ۷۰ هزار نفر بی‌خانمان شدند.