بررسی جایگاه حمام در تاریخ ایران
کانون‌های اجتماعی
دنیای اقتصاد: بهره‌برداری ایرانیان از حمام و گرمابه به دوره باستان باز می‌گردد. مطابق مدارک باستان‌شناسی از جمله قدیمی‌ترین حمام‌های شناسایی شده در ایران باستان حمامی در بین فضای معماری کاخ‌های دوره هخامنشی در آپادانای شوش است. همچنین حمامی در تخت جمشید و حمامی در کاخ آشور متعلق به دوره اشکانیان کشف شده است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در دوره هخامنشی نوعی حمام متداول بوده است که دارای دو بخش داخلی و خارجی بوده و به‌وسیله پلکانی از یکدیگر جدا شده است. حمام مذکور دارای محوطه کوچکی به ابعاد ۷۵/ ۱×۲۵/ ۲ متر بوده و در وسط آن چاه حمام قرار داشته است که روی آن را با آجر مشبک پوشانده بودند و فاضلاب حمام از روی آجر مشبک به داخل چاه سرازیر می‌شده است.
دنیای اقتصاد: بهره‌برداری ایرانیان از حمام و گرمابه به دوره باستان باز می‌گردد. مطابق مدارک باستان‌شناسی از جمله قدیمی‌ترین حمام‌های شناسایی شده در ایران باستان حمامی در بین فضای معماری کاخ‌های دوره هخامنشی در آپادانای شوش است. همچنین حمامی در تخت جمشید و حمامی در کاخ آشور متعلق به دوره اشکانیان کشف شده است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در دوره هخامنشی نوعی حمام متداول بوده است که دارای دو بخش داخلی و خارجی بوده و به‌وسیله پلکانی از یکدیگر جدا شده است. حمام مذکور دارای محوطه کوچکی به ابعاد ۷۵/ ۱×۲۵/ ۲ متر بوده و در وسط آن چاه حمام قرار داشته است که روی آن را با آجر مشبک پوشانده بودند و فاضلاب حمام از روی آجر مشبک به داخل چاه سرازیر می‌شده است. استفاده از حمام‌های خصوصی در دوره اشکانی متداول بوده و همان‌گونه که اشاره شد، نمونه جالبی از آن در کاخ آشور کشف شده است.
با ورود اسلام به ایران با توجه به تاکیدات مذهبی برای رعایت نظافت بر اهمیت حمام‌ها افزوده شد. نمونه‌هایی از حمام‌های عمومی در سده‌های نخستین اسلامی در کاوش‌های مربوط به شهرهای جرجان، سیراف و نیشابور شناخته شده است. اما برخلاف تصور رایج، حمام صرفا مکانی برای نظافت و تطهیر نبوده و با توجه به ظرفیت‌ها و ویژگی‌های آن، دارای کارکردهای اجتماعی و حتی سیاسی در تمام تاریخ ایران بوده است. این کارکردها بیانگر این واقعیت است که حمام به‌عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار در تاریخ تحولات اجتماعی ایران نقش بسزایی داشته است. به علاوه این مکان یکی از جلوه‌گاه‌های هنر ایرانی-اسلامی نیز به حساب می‌آمد. موقعیت جغرافیایی حمام و قرار گرفتن آن در مرکز شهر و روستا و در کنار نهادها و موسسات اثر گذار شهری ازجمله بازار، مسجد و دارالاماره موجب می‌شد تا همواره به‌عنوان یکی از کانون‌های مهم تجمع در طول تاریخ ایران مطرح باشد. بنابراین نیازهای اجتماعی روز موجب می‌شد تا حمام همواره به‌عنوان یک ابزار موثر در وقوع رویدادهای اجتماعی و از سوی بازیگران این عرصه، مورد توجه قرار گیرد.
در طول دوران اسلامی این نهاد از جمله عناصر مهم در شکل دهی و گسترش محلات و نمادی از آبادانی شهرها و روستاها بوده است و بسته به توان اقتصادی و پایگاه اجتماعی بانیان و نیز موقعیت آنان از وسعت و اهمیت متفاوتی برخوردار بود. این بنا پس از مسجد و مدرسه جایگاه ویژه‌ای داشت. دلایل مختلفی برای وجود حمام به‌عنوان یک بنای عمومی در فضای شهری وجود دارد اما به نظر می‌رسد عمده‌ترین دلیل چنین اقدامی آن بود که اکثر مردم توان مالی کافی برای ساخت حمام‌های اختصاصی نداشتند. همچنین سودآور بودن حمام‌های عمومی در کنار لزوم ساختن حمام در نزدیکی اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها را می‌توان از دیگر دلایل وجود این مکان در فضای شهری دانست. به علاوه با رواج یافتن فرهنگ «وقف»، ساختن و وقف حمام نیز متداول شد.
معماری حمام‌های عمومی به تبع دوره‌های مختلف تاریخی و سبک معماری هر عصر تا حدودی متفاوت بوده است اما به‌طور عمومی حمام شامل بخش‌های مختلفی می‌شد. فضای اصلی آن از بینه (رختکن)، میان‌در و گرمخانه تشکیل می‌شد. در اغلب حمام‌ها مسیر دسترسی به سه مرحله یاد شده با طراحی جالبی انجام شده است. به این ترتیب که هر فضا به‌وسیله راهرو هشتی (که در برخی از حمام‌ها وجود دارد.) از فضای دیگر متمایز می‌شده تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم شود. این‌کار موجب می‌شد بدن به مرور به تغییر دما عادت کند و از بیماری‌های ناشی از تغییر ناگهانی دما تا حدودی کاسته شود. ورودی حمام‌ها پیچ‌دار بود که به رختکن منتهی می‌شد و در گوشه‌ای از رختکن، صندوقدار حمام استقرار داشت. این رختکن به اتاقی راه می‌یافت که آن را «اتاق سرد» یا «بیت اول» می‌نامیدند و دارای حوض‌های آب و هوای گرمی بود که از طریق لوله‌های سفالی کارگذاشته در دیوار سالن از گرمخانه می‌آمد. این اتاق به اتاق دیگری به نام «بیت‌الحراره» یا «حجره داغ» وصل می‌شد.
اتاق داغ دارای حوض آب گرم بود و دمای آن حداکثر میزانی بود که بدن انسان توان تحمل آن را می‌توانست داشته باشد. کف این اتاق‌ها با سنگ مرمر پوشیده می‌شد تا نظافت آن به آسانی صورت گیرد. سقف اتاق‌های حمام گنبدی شکل و دارای نورگیرهایی بود که به‌وسیله دریچه‌هایی شیشه‌ای بسته می‌شدند تا به این ترتیب فقط نور آفتاب به داخل حمام بتابد و از ورود هوای سرد جلوگیری و حمام به‌صورت طبیعی روشن شود. معمولا در ساختن حمام‌ها از آجر، سنگ و مرمر استفاده می‌کردند. زیرا این مواد به‌خوبی در مقابل آب مقاومت می‌کنند. در پشت حمام گرمخانه‌ای وجود داشت که آب را در دیگ‌های بزرگ مسی به جوش می‌آورد. آب جوش و بخار از گرمخانه و از طریق شبکه‌ای از لوله‌های سفالی به قسمت‌های مختلف حمام توزیع می‌شد. این گرمخانه معمولا دارای یک در پشتی بود که از طریق آن سوخت مورد نیاز گرمخانه به آن می‌رسید. در طراحی حمام‌های اسلامی بر آب پاک بسیار تاکید می‌ورزیدند و به همین دلیل حوض‌های حمام‌ها و قنات‌های آنها را به‌گونه‌ای طراحی می‌کردند که از نظر شرعی بی‌اشکال باشد.
عوامل متعددی در شکل‌گیری فضاها و بخش‌های حمام نقش داشتند که مهم‌ترین آن را می‌توان تنظیم دما، رطوبت، مسیر دسترسی و قرارگیری در داخل یک بافت شهری و آب‌های روان و ایجاد راه‌های خروجی برای فاضلاب دانست. همچنین در ایران حمام‌ها به دو دلیل عمده گودتر از سطح زمین ساخته می‌شدند. نخست آنکه دسترسی به آب قنوات راحت باشد و دیگر آنکه درجه حرارت و گرما و بخار آب حفظ شود و از هدر رفتن آنها در زیرزمین جلوگیری شود. حمام علاوه بر ارزش معماری از لحاظ اجتماعی نیز در طول تاریخ ایران دارای اهمیت بوده است و نقش مهمی در حیات اجتماعی روز داشت. آیین‌ها و سنت‌های بسیاری در ارتباط با حمام، از روزگاران گذشته تا کنون پدیدار شده است که می‌توان آن را نوعی فرهنگ عامه دانست. بنابراین باید معترف بود که کارکرد اجتماعی حمام در درجه نخست و پیش‌تر از هر کارکرد دیگری خودنمایی می‌کند. این مساله بی تردید به موقعیت ممتاز آن در بافت اجتماعی شهرها باز می‌گردد.
مهم‌ترین کارکردهایی را که به‌صورت تاریخی حمام‌ها در حیات اجتماعی شهرها داشته‌اند در درجه نخست می‌توان در این امر دانست که حمام محلی برای اطلاع‌رسانی عمومی بوده است. این مکان‌ها با توجه به تلاقی بخش زیادی از مردم از صنف‌ها و قشرهای مختلف در طول روز، همواره در کنار کانون‌های خبری دیگر چون مسجد، بازار و آسیاب، محلی برای رد و بدل کردن آخرین اخبار و شایعات بوده است. افراد اخبار و اطلاعات دست اول را در حمام دریافت می‌کردند و در بیرون از حمام در اختیار سایرینی که از اتفاقات و مسائل روز بی‌خبر بودند، قرار می‌دادند. بنابراین حمام‌ها در کنار دیگر مراکز تجمع نقش رسانه‌های عمومی را ایفا می‌کردند. به‌عنوان مثال خبر بخشیدن صله سلطان محمود به حمامی و فقاعی ازسوی فردوسی و در حقیقت رد کردن بذل و بخشش سلطان غزنوی، از همین رسانه به همه جا رسید. حمام همچنین گاهی به‌عنوان محلی برای ابراز نیش و کنایه‌های سیاسی علیه حکومت‌ها و تنویر افکار عمومی مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته است. چنانکه بدایع‌الملح به نمونه‌ای نه چندان اخلاقی از طعنه حاضران در حمام و مقایسه برهنگان آنجا با خلفا اشاره دارد که البته خود از روح زمانه و بینش حاکم در اجتماع خبر می‌دهد.
به علاوه تازه‌واردان به‌ویژه بازرگانان که از سرزمین دیگری وارد شهر می‌شدند، برای رفع خستگی و بالاتر از آن آگاهی یافتن از اوضاع و احوال شهر به حمام می‌رفتند و از این طریق می‌توانستند با آخرین تحولات شهر و اشخاص با نفوذ آن آشنایی پیدا کنند. از دیگر کارکردهای مهم اجتماعی که در رابطه با حمام‌ها وجود داشته است آن بود که در این مکان در مورد دختران دم بخت یا اخبار مربوط به ازدواج‌های مجدد مردان آگاهی پیدا می‌کردند. همچنین از دیگر کارکردهای اجتماعی حمام‌ها در بعد اجتماعی می‌توان به آشنایی افراد با بیماری‌ها و راه‌های مختلف درمان آنها نیز اشاره کرد. در بعد اجتماعی، حمام کارکرد مهم دیگری هم داشت. با توجه به حضور نسبتا طولانی مدت مردم در حمام‌ها معمولا محل ملاقات‌های عمومی و مذاکرات خصوصی بودند. از این محل برای آشنایی و دید و بازدید نیز استفاده می‌کردند. چه بسیار بحث‌ها و قهر و آشتی‌هایی که در حمام صورت می‌گرفت. طرح مسائل و مشکلات خانوادگی با گیس سفیدان و سالخوردگان و در نتیجه کسب راهنمایی و راه‌حل از آنان، گفت‌وگوهای دوستانه پیرامون ازدواج فرزندان و در نهایت طرح موضوع خواستگاری در حمام‌ها امری متداول بود. این نهاد گاهی نقش شورا‌های حل‌اختلاف امروزی را نیز برعهده داشت. حمام همزمان که می‌توانست مکانی برای آشنایی و ایجاد حلقه‌های دوستی و مودت باشد، گاهی به مکانی برای اختلاف، مشاجره، چشم‌و‌هم‌چشمی، بهتان و فخرفروشی نیز مبدل می‌شد.
علاوه بر کارکردهای عمومی حمام در این خصوص، گاهی ملاقات‌ها و مذاکرات سران حکومتی در حمام صورت می‌گرفت، چنانکه عطاءالملک جوینی از ملاقات مجدالملک با ایلخانان آباقا در حمام به‌هنگام اقامت او در شرویاز و ارائه گزارش‌های مهم حکومتی خبر می‌دهد. حمام‌ها همچنین دارای کارکردهای علمی و فرهنگی نیز بودند. این مکان به‌عنوان محل ملاقات بزرگان و فرهیختگان و در نتیجه مناظرات و مباحثات علمی میان علما، ادبا و دانشمندان بود. این مباحثات معمولا با استقبال عمومی مواجه می‌شد و مردم عادی در راستای کسب آگاهی یا از سر کنجکاوی در آن شرکت می‌کردند. سرودن و قرائت اشعار در حمام نیز امری رایج بوده است و گاهی در حمام‌ها شاهنامه‌خوانی نیز می‌کردند. از دیگر وجوه فرهنگی حمام‌ها باید به کتیبه‌های آنها اشاره کرد که آراسته به ابیاتی از شاعران مختلف بود و بر دیوارهای حمام‌ها نصب می‌شد. به علاوه در برخی از حمام‌های تاریخی ایران می‌توان نقاشی‌های دیواری را مشاهده کرد که غالبا روایتگر داستان‌های شاهنامه است.
حمام کارکردهایی نیز برای درمان داشته است. وجود خزینه‌های آب گرم و سرد که برای درمان برخی از بیماری‌ها کاربرد داشته، همچنین مناسب‌ترین مکان برای رگ زدن و حجامت نیز حمام‌ها بودند که این‌کار نوعی طب سنتی بود و معمولا به‌وسیله دلاک‌ها انجام می‌شد. بنابراین گاهی حمام به محلی برای کار پزشکان نیز مبدل می‌شد. عملیات دیگری که معمولا در حمام انجام می‌شد تراشیدن سر مردم بود. حمام‌ها در تاریخ اجتماعی ایران خود معیاری برای تشخص نیز بودند. محل استقرار طبقات اجتماعی مختلف در حمام متفاوت بوده است و افراد برحسب شأن اجتماعی‌شان در قسمت‌های مختلفی از حمام می‌نشستند. همچنین حمام مکانی برای تکریم میهمانان نیز بوده است. چنانکه در برخی از منابع یکی از مولفه‌های احترام به میهمان را بردن او به حمام و بر تن پوشاندن لباس نو می‌دانند. همچنین از حمام به دلیل موقعیت خاصی که در شهرها داشت به‌عنوان پناهگاه نیز استفاده می‌کردند. چنانکه بسیاری از کسانی که از حوادث مختلف اجتماعی یا سیاسی می‌گریختند در حمام پناه می‌گرفتند یا از آنجا برای تغییر ظاهر خود استفاده می‌کردند.
پولاک پزشک آلمانی که در دوره قاجار در ایران خدمت می‌کرد، در شرحی که راجع‌به حمام‌های ایرانی دارد به پاره‌ای از این کارکردها اشاره می‌کند و می‌نویسد: «حمام با زندگی دینی ایرانیان در ارتباط نزدیک است و نجاست را معمولا باید با حمام رفتن پاک کنند. حمام به دو نوع عمومی و خصوصی تقسیم می‌شود. حمام‌های عمومی بر اثر موقوفات دینی ایجاد می‌شود و مخارج نگهداری آنها نیز از همان محل است، اما حمام‌های خصوصی بیشتر برای مصرف شخصی صاحب آن تعبیه شده است، ولی در بعضی از ساعات مردم نیز می‌توانند با پرداخت ودیعه به آنها راه یابند. ساعت شروع کار حمام در هر محله شهر با صدای بوق اعلام می‌شود. حمام‌های عمومی در ساعات اولیه روز به زنان اختصاص دارد. این مکان برای بسیاری از زنان مرکز تجمع است. آنها در این مکان به گفت‌وگو می‌پردازند و تازه‌ترین رویدادهای شهر را با یکدیگر در میان می‌گذارند. اغلب نصف روز را در آنجا به سر می‌برند، شربت می‌خورند یا با ساز و آواز وقت می‌کشند.
به دلیل جنبه مذهبی که ایرانیان برای حمام‌ها قائلند، استفاده غیرمسلمانان از آنها ممنوع است. حمام ایرانی در مجموع بدن را به بهترین وجه تمیز می‌کند. از این گذشته در خستگی ناشی از زحمت زیاد و همچنین در مداوای دردهای مفصلی و روماتیسمی کمک موثری است، اما انکار هم نمی‌توان کرد که با استفاده مکرر از آن آدمی گرفتار سستی و رخوت می‌شود. چیزی که قابل توجه است، یکی ارزانی نرخ حمام‌ها است و تقسیم معقول آن در تمام سطح شهر و دیگر مالش بدن با یک کیسه زبر مویدار، زیرا به کمک این وسیله حتی منافذ پوست نیز تمیز می‌شود، کاری که در حمام‌های معمولی منازل ما انجام نمی‌پذیرد.» حمام‌ها به لحاظ اجتماعی کارکرد قابل ملاحظه دیگری نیز داشتند و آن انجام سرشماری بود. برخلاف امروزه که برای سرشماری و آگاهی از جمعیت تقریبی یک شهر یا روستا مراجعه به خانه‌ها امری معمول است، در گذشته یکی از راه‌های عمده آگاهی از جمعیت از طریق حمام‌ها بود. مردم در این زمان غالبا فاقد حمام خصوصی بوده و به حمام‌های عمومی مراجعه می‌کردند، بنابراین تعداد افرادی که به حمام‌ها مراجعه می‌کردند، معیار خوبی برای سرشماری جمعیت یک شهر یا روستا به حساب می‌آمد. بنابراین با بررسی اجمالی می‌توان مشاهده کرد که حمام‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهای عمومی شهری در اعصار مختلف تاریخی ایران علاوه بر کارکرد بهداشتی و فرهنگی دارای کارکردهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل ملاحظه‌ای نیز بوده‌اند و افراد در این فضاها ضمن رسیدگی به پاکیزگی و به‌جا آوردن فرایض دینی این امکان را داشتند که به تعامل، تفریح و کسب آگاهی و دانش نیز بپردازند.
منابع:
- امامعلی شعبانی، سعیده جباره، «حمام و کارکردهای اجتماعی آن در سده‌های میانه تاریخ ایران»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، ۱۳۹۳: صص ۸۹-۱۰۹.
- یاکوب ادوارد پولاک، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»، انتشارات خوارزمی، ۱۳۶۸، صص ۲۴۴-۲۴۸.
- فیروز مهجور، «حمام در شهرهای ایرانی-اسلامی»، کتاب ماه هنر، ۱۳۸۲، صص ۶۰-۶۷.
- نسرین بیک محمدی، محسن جانجان، خلیل‌الله بیک‌محمدی، «مطالعه موردی حمام موقوفه پاقلعه شهر نهاوند»، مجله وقف میراث جاویدان، ۱۳۹۴، صص ۹۵-۱۲۰.
- ملایی توانی، میثم غلامپور، «حمام و استحمام در فرهنگ ایرانیان عصر قاجار»، مطالعات تاریخ فرهنگی، ۱۳۹۳، صص۱۲۱-۱۴۸.
- پریوش اکبری، «حمام حاج محمد رحیم قزوین و جایگاه آن در میان حمام‌های عمومی این شهر در دوره قاجار»، باستان‌شناسی ایران، ۱۳۹۱، صص ۱۱۵-۱۳۰.
ارسال نظر